Мәгнус фискәсйү: "хитай уйғурларни өлтүрүп әмәс, бәлки еритиш арқилиқ йоқитиватиду"

Америкадики хитай ишлири тәтқиқатчиси мәгнус фискәсйө "пән-оп" та елан қилған мәдәнийәт қирғинчилиқи һәққидики мақалисидә хитайниң уйғурларға йүргүзүватқини пәқәт мәдәнийәт қирғинчилиқила болуп қалмастин бәлки, шәкли өзгәргән ирқий қирғинчилиқ икәнликини оттуриға қойған.

Мәгнус әпәнди мақалисидә хитайниң аз санлиқ милләтләрниң мәвҗутлуқини етирап қилиш сияситини чөрүп ташлап, пәқәтла хитайларни асас қилған "җуңхуа миллити" шәкилләндүрүшкә күчәватқанлиқини тәкитлигән. У мундақ деди: "хитай әмәлдарлири, тәтқиқатчилири вә һөкүмәт мәслиһәтчилири йиллардин бери ‹хитайда аз санлиқ милләт болмаслиқ', уларниң ‹йоқитилиши керәклики' һәққидә һөкүмәткә мәслиһәт берип кәлгән иди. Йоқитиветиш дегәнлик уларниң һәммисини етиветиш дегәнлик әмәс, бәлки уларни мәҗбурий хитайлаштуруштур. Йәни уларниң илгирики хитай етирап қилған миллий кимликини йоқитип, бирла хитай миллитигә айландуруштур."

Мақалидә "шинҗаң" дегән намниң өзила йеңи мустәмликичиликниң испати икәнлики, у йәрдә яшаватқан йәрлик хәлқниң ирқий айримичилиқта яшайдиғанлиқи алаһидә тәкитләнгән болуп, "даим кәмситилгән, һақарәтләнгән йәрлик хәлқтә қорқуш психикиси шәкиллиниду, ' дейилгән.

Уйғур елидә йүргүзүлүватқан сиясәтләр үстидә тәкшүрүш характерлик муһим мақалиләрни елан қилип келиватқан америкалиқ антропологийә тәтқиқатчиси дәррин байлерму охшаш пикирдә болуп, хитайниң сияситини "ирқий қирғинчилиқ" дәп атиди. У мундақ деди: "хитайниң нөвәттә уйғурларға йүргүзүватқан ‹мәдәнийәт қирғинчилиқи' сиясити аддийла бир миллий ассимилятсийә җәряни болмастин бәлки, рәсмий ‹ирқий қирғинчилиқтур'. Бу уйғур җәмийитиниң қурулмисини бузуш арқилиқ милләтниң мәдәнийитини, миллий еңини йоқ қилишни мәқсәт қилиду."

Дәррин байлер узун йиллардин бери уйғур мәдәнийити, тарихи вә күлтүрини тәтқиқ қилип келиватқан яш тәтқиқатчиларниң бир болуп, униң шәхсән өзи қәшқәгичә берип тәкшүрүшләрдә болған. Уйғурларниң тил-йезиқи вә өрп-адити униңға интайин тонушлуқ. Йеқинда иҗтимаий таратқуларда даңлиқ нахшичи абдулла абдурәһимниң нахша кечилики һәққидики елан тарқалған. Бу еландики инчикә өзгиришләр униң көзидин қечип қутулалмиған. У бу һәқтә тохтилип, мундақ деди: "мәсилән, уйғурларниң даңлиқ нахшичиси абдулла йеқинда бир йеңи албом чиқарған. Әмма албумниң тешида уйғурчә бирму хәт йоқ. Һәтта сүрәттә абдулланиң бурутиму йоқ. 2017-Йилидин илгири башқа уйғур әрләргә охшашла униңму бурути бар иди. Демәк, уйғурларниң йүрүш-турушиму өзгәртилишкә мәҗбурланмақта. Биз хитай һөкүмити системилиқ қоллиған бу хил мисли көрүлмигән дәриҗидики ‹қирғинчилиқ' ни көрүп бақмиған идуқ."

Мәгнус әпәнди "җәнвә әһдинамиси" ға асасланғанда хитайниң уйғурларға йүргүзүватқан сиясити ирқий қирғинчилиқ икәнликини тәкитләп, мундақ деди: "биз хитайниң сияситиниң ирқий қирғинчилиқ икәнликини хәлқараға билдүрүшимиз керәк. Уйғурларниң нөвәттики вәзийити "җәнвә әһдинамиси' дә дейилгән маддиларниң һәммисигә чүшиду. Мәсилән, ‹бир милләтниң балилирини мәҗбурий йосунда башқа бир милләткә өткүзүп бериш' дәл һазир шәрқий түркистанда йүз бериватиду. Ата-аниларни лагерға солаш, балилирини аталмиш ‹дарилитам' ға елип кетишни ‹җәнвә әһдинамиси' дә дейилгән ‹ирқий қирғинчилиқ' қа аит маддиға тәтбиқлашқа болиду."

Зияртимизниң ахирида "уйғурлар бу ирқий қирғинчилиқтин аман қалаламду?" дегән суоалимизға мәгнус әпәнди мундақ дәп җаваб бәрди: "көзитишимчә, уйғурлар чоқум аман қалиду," деди.

У уйғур дияриниң ичи вә сиртидики уйғурларға салам йоллайдиғанлиқини билдүрүш билән биргә йәнә мундақ деди: "уйғурлар кимликини сақлап қилиш үчүн тиришиватиду. Улар чоқум һаман бир күни қайта гүллиниду. Муһаҗирәттики уйғурлар өзиниң мәдәнийити бойичә яшаш, йәни ана тилида сөзләш вә йезишни давамлаштуруш, нахша-музикисидин һузурлиниш вә раваҗландуруш арқилиқ бу қирғичлиқтин аман қалалайду. Шәрқий түркистанда яшаватқанлар болса мениңчә улар үмид билән келәчикини күтүватиду. Улар һаят қалсила хитайниң бу еғир зулумлириниң һаман бир күни ахирлишидиғанлиқиға, өзлириниң вәтинидә қайтидин уйғур болуп яшайдиғанлиқиға ишиниду. Мәнму шуни үмид қилимән."

Бирләшкән дөләтләр тәшкилати 1948-йили 12-айда мақуллиған "ирқий қирғинчилиққа қарши туруш әһдинамиси" 1951-йили 1-айдин башлап рәсмий йолға қоюлған. Әһдинамидә "миллий яки етник топлуқ, ирқий яки диний гуруһларни пүтүнләй яки қисмән йоқитишни мәқсәт қилған төвәндики қилмишлардин қайси бири йүз бәргән болса, бу ‹ирқий қирғинчилиқ' кәтегорийәсигә кириду," дәп ениқлима берилгән:

1. Мәлум бир топлуққа мәнсуп кишиләрни өлтүрүш.

2. Мәлум топлуққа омумйүзлүк вә еғир дәриҗидә җисманий һәм роһий җәһәттин зиян йәткүзүш.

3. Мәлум бир топлуқниң иҗтимаий қурулмисини қәстән бузуп ташлаш арқилиқ уларниң һаятини вәйран қилиш.

4. Мәлум топлуққа қарита туғутниң алдини елишни мәқсәт қилған тәдбирләрни қоллиниш.

5. Мәлум бир топлуқтики балиларни беқишни вә тәрбийәләшни башқа бир топлуқтики кишиләргә мәҗбури өткүзүп бериш.

Буни бесиш арқилиқ, пикриңизни йезиң

• Принт
• Һәмбәһр
• Әвәтиш

Барлиқ пикир - баянларни көрүш.

• Бүгүнки аңлитиш
• Илгирики аңлитишлар