G7 Дөләтлири ташқий ишлар министирлири уйғурлар мәсилисини һәл қилишқа вәдә бәргән

Мухбиримиз ирадә
2022.09.23
Бейҗиң-москва зомигәрликигә қарши коллектип мудапиә иттипақи-NAIPTO ни қуридиған пәйт кәлдиму? Америка президенти җав байдән G7 нәқ мәйдандики ахбарат елан қилиш йиғинида сөзлимәктә. 2022-Йили 26-июн, германийә.
AP

Дунядики әң чоң иқтисадий гәвдигә вәкиллик қилидиған америка, канада, франсийә, германийә, италийә, японийә, әнгилийә қатарлиқ G7 дөләтлириниң ташқий ишлар министирлири вә явропа иттипақиниң алаһидә вәкили бирләшкән дөләтләр тәшкилати омумий кеңиши үчүн ню-йорк шәһиригә җәм болғанда, дуня вәзийитигә алақидар җиддий мәсилиләрни музакирә қилған.

22-Синтәбир күни, G7 дөләтлири ташқий ишлар министирлириниң йиғинидин кейин елан қилинған рәсмий баянаттин қариғанда, G7 дөләтлири дуня вәзийитигә җиддий тәсир көрситиватқан 3 муһим мәсилә үстидә ноқтилиқ сөзләшкән. Бу мәсилиләр украина уруши, уйғур мәсилиси вә тәйвән мәсилисидин ибарәт.

Баянатниң уйғурларға мунасивәтлик қисмида мунулар дейилгән: “G7 дөләтлири б д т кишилик һоқуқ алий комисссарлиқи ишханисиниң хитайниң шинҗаң уйғур аптоном районидики кишилик һоқуқ вәзийити баһаланған доклатниң елан қилинғанлиқини қарши алди. Улар шинҗаңдики еғир кишилик һоқуқ дәпсәндичиликидин қаттиқ әндишә қилди һәмдә доклатниң омумий баһасиға-җүмлидин хитайниң қилмишлириниң ‛хәлқаралиқ җинайәтләр, болупму инсанийәткә қарши җинайәт‚ тәшкил қилиши мумкинликигә алаһидә диққәт қилди.”

Баянатта йәнә G7 дөләтлириниң уйғур мәсилисидә давамлиқ һәмкарлишидиғанлиқи тәкитлинип мунулар дейилгән: “G7дөләтлири бу мәсилини һәрқайси шерик дөләтләр, пуқралар җәмийити вә хәлқара җәмийәт билән бирликтә давамлиқ һәл қилишқа вәдә бәрди. Улар кишилик һоқуқ алий комиссарлиқи елан қилған доклаттин кейин, б д т ниң һәрикәткә өтүшиниң муһимлиқини тәкитләшти. G7 Дөләтлири хитайни өз қанунлири вә өзлири қол қойған хәлқара қанунлар бойичә кишилик һоқуққа толуқ һөрмәт қилишқа чақириду.”

“хитайда кишилик һоқуқни қоғдаш” (CHRD) намлиқ кишилик һоқуқ оргининиң тәтқиқат вә паалийәт маслаштурғучиси вилям ни (William Nee) ниң қаришичә, G7 дөләтлириниң бу инкаси б д т кишилик һоқуқ алий комиссарлиқи ишханисиниң доклатиниң қанчилик муһимлиқини көрситип беридикән.

У мундақ дәйду: “алди билән G7 дөләтлириниң бу инкаси кишилик һоқуқ алий комиссарлиқиниң доклатиниң қанчилик муһимлиқини көрситип бериду. Чүнки бу доклат б д т дики интайин нопузлуқ доклат болуп, хәлқара җәмийәтниң районда болуватқанларни чүшиниши, болупму инсанийәткә қарши җинайәт йүз бериватқан болуши мумкинликини чүшинишигә йол ачти. Бу доклат арқилиқ хәлқара җәмийәт б д т гә һәрикәткә өтүш һәққидә бесим қилалайду. Шуңа, G7 ниң инкаси доклатниң қанчилик муһимлиқини, немә үчүн кишилик һоқуқ паалийәтчилириниң бу доклатни чиқириш үчүн йилларчә чақириқ қилғанлиқини чүшәндүрүп бериду. Йәнә бир яқтин, бу баянатта уйғур мәсилисиниң тәйвән билән бирликтә тилға елинғанлиқи, уйғур мәсилсиниң G7 дөләтлириниң хитай билән болған мунасивитидики муһим мәсилиниң бири икәнликини көрситип бериду.”

Дуня уйғур қурултийиниң рәиси долқун әйса радийомизға қилған сөзидә, бу баянат дуня сияситигә муһим тәсир көрситидиған дөләтләрниң уйғурларға қаритиливатқан ирқий қирғинчилиқни толуқ чүшинип йетиватқанлиқини көрситип бериду, деди. У сөзидә “дуняниң иқтисадий вә сиясий тәрәққиятиға тәсир көрситидиған бу 7 дөләт ташқий ишлар министирлириниң һазир пүтүн дуня диққәт қиливатқан украина уруши билән бирликтә уйғур мәсилисини тилға елиши бизни наһайити үмидләндүриду. Уларниң б д т елан қилған доклаттин йолға чиқип, бундақ бир баянат бериши тарихий әһмийәткә игә бир вәқәдур. Биз доклат елан қилинғандин бери һәрқайси дөләтләрни әмди қуруқ баянат бәрмәй, һәрикәткә өтүшкә чақирдуқ. Биз G7 ниң баянатиниң бу һәрикәтниң башлиниши болушини үмид қилимиз вә бу дөләтләргә миннәтдарлиқимизни билдүримиз.”

Мәзкур баянатта G7 дөләтлириниң русийә вә хитай һәққидики мәйдани оттуриға қоюлған. Баянатта алди билән русийәниң украинаға қаратқан таҗавузчилиқ уруши қаттиқ әйибләнгән, шундақла бу урушниң дуняниң сиясий муқимлиқи, ениргийә вә ашлиқ муқимлиқиға кәлтүрүватқан тәһдитлири шәрһийләп өтүлгән.

Андин G7 дөләтлириниң хитайниң тәйвән боғузидики тәһдити тилға елинип, G7 дөләтлириниң тәйвән боғузи һалитиниң бир тәрәплик, мәҗбурий һалда өзгәртилишигә қарши турудиғанлиқи тәкитләнгән.

Арқидинла баянаттта, G7 дөләтлириниң уйғурларниң кишилик һоқуқ вәзийити һәққидики юқирида тилға елинған баһалири оттуриға қоюлған.

Вилям ни әпәнди, G7 дөләтлириниң уйғурларниң вәзийитини һазир чоңқур чүшинип йәткәнликини, шуңа уларниң б д т да түрткилик рол ойниши керәкликини ейтти. У мундақ деди: “б д т кишилик һоқуқ алий комиссарлиқиниң доклати 7-сентәбир күни елан қилинғандин кейин, б д т мутәхәссилири бу доклаттики байқашларға асасән бир баянат елан қилип елишқа тегишлик қәдәмләрни шәрһийләп чиққан иди. Улар б д т кишилик һоқуқ кеңишидә бу һәқтә алаһидә йиғин чақирилиши керәкликини, мутәхәсссиләр гурупписиниң бу йиғинда хитайниң кишилик һоқуқ хатириси һәққидә доклат бериши лазимлиқини, б д т омумий кеңиши яки баш катип тәрипидин хитай мәсилилири бойичә мәхсус бир һәйәт тәйинлиниши лазимлиқини оттуриға қойған. Мәнчә, G7 дөләтлири әмди мана бу тәләпләрниң әмәлийлишиши үчүн, б д т ға бесим қилиши керәк.”

У йәнә мундақ деди: “әлвәттә, бу баянат G7 дөләтлириниң уйғурларниң вәзийитини интайин чоңқур чүшәнгәнликини көрситип бериду. Әмдики соал уларниң қанчилик һәрикәт қилидиғанлиқида. Һазир украина киризиси бәк җиддийлишип кетиватиду, шуңа бу дөләтләрниң диққити көпрәк шуниңға мәркәзлишип қеливатиду. Әмма шундақтиму хитайниң бу нөвәт русийәни астирттин қоллиши вә униң билән болған чоңқур һәмкарлиқи, G7 дөләтлириниң хитай һәққидики көз қаришини түптин өзгәртти, дәп қараймән.”

Түркийә һаҗәттәпә унверситетиниң оқутқучиси, ситратегийә мутәхәссиси доктор әркин әкрәм әпәндиниң қаришичә, G7 дөләтлири ташқий ишлар министирлириниң йиғинда музакирә қилған әң муһим 3 мәсилиниң бириниң уйғур мәсилиси болуши, бу дөләтләрниң уйғурлар йолуқуватқан инсанийәткә қарши җинайәтни һәл қилиш вә бу мәсилидә хитайға қарши бир қарарнамә мақуллаш ирадисини көрситип беридикән.

Дәрвәқә, һазир б д т кишилик һоқуқ кеңишиниң 51-нөвәтлик йиғини нөвәттә демократик ғәрб дөләтлири билән хитай вә униң қоллиғучилириниң уйғур мәсилисидики кәскин җәң мәйданиға айланмақта. Хитай б д т кишилик һоқуқ кеңишидә, уйғур мәсилиси бойичә хитайға қарши мустәқил тәкшүрүш комитети қуруш тәклипини өз ичигә алған һәрқандақ бир қарар чиқишиниң алдини елишқа қаттиқ күчимәктә.

Пикир қошуң

Радиониң ишлитиш шәртлиригә асасән, пикирлириңиз тәкшүргүчиләр тәрипидин тәстиқлиниши вә мувапиқ дәриҗидә тәһрирлиниши түпәйли, тор бәттә дәрһал пәйда болмайду. Сиз қалдурған мәзмунға әркин асия радиоси җавабкар болмайду. Башқиларниң көз қариши вә һәқиқәткә һөрмәт қилишиңизни сораймиз.