Ғәрбтики демократик дөләтләр билән хитайни қоллайдиған дөләтләр уйғур мәсилисидә йәнә бөлүнди

Мухбиримиз әркин
2022.09.27
Паалйәтчиләр: мәҗбурий ғайип қиливетилгән уйғурларни хатириләшла купайә қилмайду Американиң бирләшкән дөләтләр тәшкилатидики баш әлчиси линда томас-гиринфелд (Linda Thomas-Greenfield) б д т ниң баш штабидики йиғинида сөзлимәктә. 2022-Йили 24-авғуст.
AP

Б д т кишилик һоқуқ кеңишиниң 12-сентәбир күни башланған 51-нөвәтлик йиғинида уйғурлар мәсилиси ғәрбтики демократик дөләтләр билән хитайни қоллайдиған мусулман әллирини өз ичигә алған истибдат дөләтләр арисида йәнә бөлүнүш пәйда қилди. Б д т кишилик һоқуқ кеңишиниң 26-сентәбир өткүзүлгән 22-қетимлиқ музакирә йиғинидики муназиридә сөз алған америка вә әнглийә башчилиқидики демократик дөләтләрниң һәммиси дегүдәк уйғурлар вәзийитигә болған чоңқур әндишилирини ипадиләп, кишилик һоқуқ комиссари ишханисиниң уйғурлар һәққидики доклатида оттуриға қоюлған тәвсийәләрни әмәлийләштүрүшни тәләп қилған.

Лекин йиғинда пакистан вәкили мусулман әллирини өз ичигә алған хитайни қоллайдиған 60 тәк истибдат дөләтләр вә хитай билән зич иқтисадий бағлиниши бар тәрәққий қиливатқан әлләргә вакалитән баянат берип, шинҗаң хитайниң ички мәсилиси икәнликини илгири сүргән. Шундақла ғәрбни кишилик һоқуқни сиясийлаштурди, дәп әйибләш билән бир вақитта, диққәтниң ғәрбтики исламифобийәгә йәни ислам вәһимисигә қаритилиши керәкликини тәкитлигән.

Мәзкур йиғинда америка билән әнглийә башчилиқидики бир қисим дөләтләр б д т кишилик һоқуқ кеңишиниң келәр қетимлиқ йиғинида хитайниң уйғурларға тутқан муамилисини музакирә қилиш тәклип лайиһәси сунғаниди. 26-Сентәбир күни б д т кишилик һоқуқ кеңишидә болған муназирә америка қатарлиқ дөләтләрниң тәклип лайиһиси келәр һәптә авазға қоюлидиған һалқилиқ бир пәйттә өткүзүлгән. Йиғинда америка вәкили, уйғурларға қарита ирқий қирғинчилиқ вә инсанийәткә қарши җинайәт садир қилиниватқанлиқини йәнә бир қетим тәкитләп, хитайни кишилик һоқуқ мутәхәссислириниң районда мустәқил тәкшүрүш елип беришиға йол қоюшқа үндигән.

Йиғинда америка вәкили мундақ дегән: “америка хитай хәлқ җумһурийити даирилириниң шинҗаңдики асаслиқи мусулман болған уйғур вә башқа етник һәм диний аз санлиқларға қарита садир қиливатқан ирқий қирғинчилиқ вә инсанийәткә қарши җинайитидин чоңқур әндишә қилиду. Биз кишилик һоқуқ алий комиссари ишханиси тәйярлиған вә кишилик һоқуқ алий комиссари 31-авғуст елан қилған доклатта һөҗҗәтләштүрүлгән тутқун қилиш, қийин-қистақ вә башқа хорлаш қилмишлириға алаһидә диққәт қилимиз. Биз хитай хәлқ җумһурийитини бу қәбиһликләрни дәрһал тохтитишқа, наһәқ тутқун қилинғанларни қоюп беришкә, из-дерәксиз ғайиб болғанларниң из дерикини беришкә вә мустәқил тәкшүргүчиләрниң шинҗаңда тәкшүрүш елип беришиға йол қоюшқа чақиримиз.”

Америка вәкили сөзидә йәнә хитай хәлқ җумһурийитиниң тибәт, хоңкоңни өз ичигә алған хитайниң башқа районлиридики кишилик һоқуқ дәпсәндичиликидинму давамлиқ әндишә қиливатқанлиқи, униң чәтәлдики өктичиләргә чегра һалқип паракәндичилик селиватқанлиқини тәнқидлигән. Америка вәкили: “хитай хәлқ җумһурийити һөкүмити чегра һалқиған бастуруш һәрикәтлиридә һөкүмәтни тәнқид қилғучиларға, җүмлидин америкада турушлуқ шәхсләргә қарита давамлиқ паракәндичилик селиш, назарәт қилиш, җимиқтуруш, тәһдит селиш васитилирини ишлитип кәлмәктә” дәп көрсәткән.

Йиғинда әнглийәниң җәнвәдә турушлуқ баш әлчиси симңн манлей сөз алғанда уйғур районидики “еғир вә системилиқ кишилик һоқуқ дәпсәндичиликигә көз юмушқа болмайдиғанлиқи” ни ейтқан. Симон манлей мундақ дәйду: “сабиқ кишилик һоқуқ алий комиссариниң доклатида хитайдики шинҗаң районида инсанийәткә қарши җинайәт йүз бериватқан болуши мумкинлики байқалған. Биз мусулман аяллириниң мәҗбурий туғмас қилиниватқанлиқи, уйғурларниң дини ибадәт қилишиға, өзиниң тилида сөзлишигә йол қоюлмайдиғанлиқи, етиқадини бәҗа кәлтүрүшигә йол қоюлмайдиғанлиқи, кишиләрниң пәқәт аз санлиқ милләткә тәвә болғанлиқи үчүн тутқун қилинғанлиқи вә тән җазасиға учриғанлиқиға аит дәлилләргә ериштуқ…. Биз кишилик һоқуққа қилинған бу хил еғир вә системилиқ зиянкәшликкә көз юммаслиқимиз керәк. Кишилик һоқуқ кеңиши бу дәпсәндичиликкә сүкүт қилса болмайду, сүкүт қилмаслиқи шәрт”.

Бу йиғинда һәммидин бәк диққәт қозғиған нуқтиларниң бири, йиғинда уйғур аптоном районлуқ хәлқ қурултийиниң мудири шавкәт иминниң сөз қилип, хитайниң уйғурлар районидики сияситини ақлиши болди. Хитай бу йиғинға шавкәт имин вә уйғур аптоном районлуқ һөкүмәт ахбарат шханисиниң башлиқи шү гуйшяңни өз ичигә алған бир вәкилләр өмики әвәткәниди.

Йиғинда шавкәт имин, шинҗаңниң хитай асаси қанунидики кишилик һоқуққа қаттиқ әмәл қиливатқанлиқи, хәлқниң турмуши капаләткә игә болғанлиқи, кишилик һоқуқниң зор утуқларға еришкәнлики, шинҗаңда һәр милләт хәлқиниң баравәр икәнлики вә һөкүмәткә тәң қатнишиватқанлиқини билдүрүп, ғәрб дөләтлирини тәнқидлигән. У бәзи ғәрб дөләтлириниң, шундақла аталмиш яман ғәрәзлик бир қисим кишиләрниң “шинҗаңниң кишилик һоқуқ ишлирида еришкән көрүнәрлик нәтиҗилиригә көз юмуп, кишилик һоқуқни сиясийлаштурғанлиқи, вастилаштурғанлиқи, шинҗаңни қалаймиқан қилмақчи болғанлиқи” ни илгири сүргән.

Шавкәт имин2017-йили уйғур елида чоң тутқун башлинип, милйонлиған уйғур лагер вә түрмиләргә қамалған, мәҗбурий әмгәк карханилириға йөткәлгәндин буян хитай һөкүмити тәрипидин б д т кишилик һоқуқ кеңишигә елип берилип, униң райондики сияситини ақлашқа селинған 2-юқири дәриҗилик уйғур кадири. Илгири уйғур уйғур аптоном райониниң һазирқи рәиси әркин туняз б д т да хитайға вакалитән сөз қилип, охшашла хитайниң районда йүргүзгән сияситини ақлиғаниди.

Гәрчә пакистан қатарлиқ дөләтләр хитайни қоллиған болсиму, бирақ шу күни йиғинда сөз алған германийә, чехийә, литва, фирансийә, финландийә, йеңи зеландийә, японийә леюксембург қатарлиқ ғәрб дөләтлириниң һәммиси уйғурларниң вәзийити, б д т кишилик һоқуқ алий комиссарлиқиниң доклатидики баянларға болған әндишилирини ипадиләп, б д т кишилик һоқуқ кеңишиниң мустәқил тәкшүрүш елип беришини, хитайниң кишилик һоқуқ алий комиссарлиқиниң доклатидики тәвсийәләргә әмәл қилиши керәкликини тәкитлигән.

Германийә вәкили сөз алғанда германийәниң уйғурлар вәзийитидин қаттиқ әндишә қилидиғанлиқини билдүрүп мундақ дәйду: “германийә хитай кишилик һоқуқ вәзийитидин, болупму шинҗаң, тибәт вә хоңкоң вәзийитидин чоңқур әндишә қилидиғанлиқини тәкитләйду. Биз кишилик һоқуқ алий комиссари ишханисиниң шинҗаң кишилик һоқуқ вәзийитигә аит маһийәтлик доклатини қарши алимиз. Бу мәдәнийәт, диний, кимлик вә диний мирасларни чеқиш җәһәтләрдики системилиқ бастурушни өз ичигә алған. Доклатта дәлилләр мәвҗут кишилик һоқуқ дәпсәндичиликиниң инсанийәткә қарши җинайәт тәшкил қилидиғанлиқини көрсәтти”.

Германийә вәкилиниң йиғинда тәкитлишичә, германийә хитайни б д т кишилик һоқуқ алий комиссари ишханиси билән һәмкарлишип, доклаттики тәвсийәләрни иҗра қилишқа чақириши билән бир вақитта, кишилик һоқуқ кеңишигә әза дөләтләрни бу ишта барлиқ һадисиләр тәкшүрүлүп, барлиқ кишиләрниң кишилик һоқуқи вә түп әркинлики әслигә кәлтүрүлгүчә бу мәсилигә болған диққәтни чачмаслиққа чақиридикән чачмаслиққа чақиридикән.

Нөвәттә америка қатарлиқ дөләтләр кишилик һоқуқ кеңишигә уйғур мәсилисини музакирә қилиш тоғрисида бир тәклип лайиһәси сунған болсиму, әмма бу лайиһәниң 7-өктәбир күни ахирлишидиған бу йиғинда мақуллиниши яки рәт қилиниши мәлум әмәс. Өткән һәптә уйғур аптоном районлуқ һөкүмәтниң баянатчиси шү гуйшяң б д т ниң җәнвәдики бинасида өткүзгән ахбарат йиғинида, әгәр кишилик һоқуқ кеңиши уйғурла р тоғрисида бирәр қарар мақуллиса хитайниң униңға қарши тәдбир қоллинидиғанлиқини ейтқаниди.

Пикир қошуң

Радиониң ишлитиш шәртлиригә асасән, пикирлириңиз тәкшүргүчиләр тәрипидин тәстиқлиниши вә мувапиқ дәриҗидә тәһрирлиниши түпәйли, тор бәттә дәрһал пәйда болмайду. Сиз қалдурған мәзмунға әркин асия радиоси җавабкар болмайду. Башқиларниң көз қариши вә һәқиқәткә һөрмәт қилишиңизни сораймиз.