Rusiye we merkiziy asiya mutexessislirining qarishidiki “Uyghur mejburiy emgikining aldini élish qanuni”
2021.12.28

Yéqinda amérika qoshma shtatliri prézidénti jow baydénning “Uyghur mejburiy emgikining aldini élish qanun layihesi” ge imza qoyup, uni resmiy qanun'gha aylandurghanliqi dunyaning her qandaq ammiwi axbarat wasitiliride yorutuldi we ularning qiziqarliq témilirining birige aylandi. Shu jümlidin “Uyghur mejburiy emgikining aldini élish qanun layihesi” ning resmiy qanun'gha aylinishi rus tilliq metbu'atlardimu yorutulmaqta.
“Séntir asiya” axbarat agéntliqida élan qilin'ghan “Baydén goyaki mejburiy emgekni paydilan'ghanliqi sewebidin shinjang importini men'i qilish heqqidiki qanun'gha imza qoydi” namliq maqalida éytilishiche, amérika qoshma shtatliri bir nechche qétim xitayni shinjang-Uyghur aptonom rayoni ahalilirining hoquqlirini buzghanliqi bilen eyiblep kelgeniken. Xitay yüz minglighan Uyghurni we bashqimu az sanliq milletler wekillirini éghir jismaniy emgek bilen shughullinishqa mejburlighanliqi üchün amérika bashliq bezi gherb ellirimu xitayni irqiy qirghinchiliq we insaniyetke qarshi jinayet ötküzgenliki bilen eyibligen.
Rusiyening inawetlik axbarat agéntliqlirining biri “R i a nowosti” torida bérilgen “Baydén xitay shinjangidin bolidighan importni men'i qilish toghriliq qanun imzalidi” dégen maqalida amérika teripidin xitayning Uyghurlargha qaratqan heriketlirining “Irqiy qirghinchiliq” dep bahalan'ghanliqi tilgha élin'ghan. Maqalide xitayning barliq eyibleshlerni keskin türde inkar qilghan bolsimu, emma buning delil-ispatliri körsitilmigen.
Biz “Uyghur mejburiy emgikining aldini élish qanun layihesi” ning imzalinishi we buninggha xitay terepning inkasi heqqide mutexessislerning qarashlirini igiliduq.
Rusiyelik hoquq qoghdighuchi we siyasetshunas behram hemrayéf ependining pikriche, amérika prézidénti jow baydénning “Uyghur mejburiy emgikining aldini élish qanun layihesi” ni imzalishi xitayning Uyghurlargha qaratqan irqiy qirghinchiliq siyasitining aldini élishqa qaritilghan we öz waqtida qobul qilin'ghan qarariken.
Behram hemrayéf mundaq dédi: “Amérika we gherb döletlirining, xelq'ara teshkilatlarning xitayning Uyghur we bashqimu az sanliq milletlerge qaratqan siyasitige qarshi erizlirige we teleplirige qarimay, Uyghur qirghinchiliqi yenimu dawamlashmaqta, xitayning teqiblesh siyasiti dawam qilmaqta. Elwette, xitaygha qarshi émbargolar öz netijisini béridu, dep oylaymen. Men xitayning ene shu émbargolargha qarita tutqan ré'aksiyesini yaxshi bilimen. Eyni waqitlarda rusiyege qarshi qollinilghan charilerge rusiye prézidénti anchimu étibar bermigenidi. Emma waqit ötüshi bilen bu émbargolarning derdi chiqishqa bashlidi. Xitaymu hazir del ene shundaq ehwalda. Waqitning ötüshi bilen xitayni yaqlighan musulman we bashqimu memliketler heqiqiy ehwalni chüshinip, xitay bilen bolghan siyasiy, iqtisadiy alaqilirini qayta qarap chiqidu dégen ümidtimen”.
Behram hemrayéf, xitay gerche bu qanun we émbargolarni xuddi rusiye ilgiri tutqan pozitsiyege oxshash eyiblesh we nezerge almighandek körünsimu, emeliyette uning tesirining xitaygha qattiq zerbe bolidighanliqini ilgiri sürdi.
Qazaqistanning rus tilidiki “Téngrinyus” axbarat agéntliqida tarqitilghan “Baydén shinjangdin a q sh gha tawar import qilishni men'i qilish toghriliq qanun imzalidi” namliq maqalida körsitilishiche, qanun shertliri boyiche peqet qulluq emgekni paydilanmighan kompaniyeler bu men'i qilish tizimigha kirmeydiken.
Nöwettiki “Orda” agéntliqida élan qilin'ghan “Baydén shinjang importini men'i qilish toghriliq qanun'gha qol qoydi” namliq yene bir maqalide éytilishiche, Uyghur, qazaq, qirghiz we bashqimu az sanliq milletlerni mejburiy emgekke sélish arqiliq ishlepchiqirilghan tawarlar emdi amérikida sétilmaydu ya sétiwélinmaydiken. Maqalide körsitilishiche, xitayning almuta shehiridiki konsulxanisi aldida onlighan ademler namayishqa chiqip, xitaydin “Qayta terbiyelesh lagérliri” diki uruq-tughqanliri heqqide axbarat bérishni telep qilghan. Xewerlerdin melum bolushiche, mundaq namayishlar almuta shehiride bir nechche aydin buyan toxtimay dawam qilmaqta.
Insan heqliri boyiche qazaqistan xelq'ara byurosining zhurnalisti andréy grishin ependi mezkur qanun'gha ijabiy baha bérip mundaq dédi: “Qandaqla qilghan halette bu siyasiy bir qarar bolup, amérika uzundin buyan mangghanidi. Bu qarar intayin öz waqtida élin'ghan dep hésablaymen, chünki shinjang-Uyghur aptonom rayonida qulluq emgikidin paydiliniwatqanliqini hemmisi, hetta birleshken döletler teshkilatimu chüshiniwatidu. Amérika qoshma shtatliri xitayning Uyghurlarni mejburiy emgekke sélip paydiliniwatqanliqini chüshinip, bilip, ene shundaq qararlarni éliwatidu. Emdi qazaqistanning buninggha nisbeten tutqan pozitsiyesi heqqide söz qilsaq, elwette, qazaqistan birinchi nöwette bu jehette öz siyasitini yürgüzidu hem buningda xitay we rusiyege oxshash qoshnilirigha egishidu. Qazaqistan amérikigha egeshmeydu, belki peqet shinjangda boluwatqan ishlargha köz yumushqa tirishidu”.
Andréy grishin amérika bashliq gherb döletlirining xitaygha qarita qolliniwatqan jaza heriketlirining birdinla xitay iqtisadigha dégendek tesir körsitelmeydighanliqini, buninggha belgilik bir waqitning zörür bolidighanliqini otturigha qoydi.
Melum bolushiche, Uyghur éli bilen qoshna rusiye we merkiziy asiya jumhuriyetliri hökümetliri izchil xitayning Uyghurlargha yürgüzüwatqan siyasitini xitaygha masliship aqlash, amérika bashliq gherb döletlirining xitayning Uyghurlargha qaratqan siyasitini “Irqiy qirghinchiliq” we “Insaniyetke qarshi jinayet” dep eyibleshlirini qollimasliq pozitisiyeside bolmaqta.
Igilishimizche, hetta afghanistanda hakimiyet béshigha kelgen taliplar hökümitimu shuningdek bashqa musulman döletlirimu xitayning Uyghur élidiki milyondin artuq Uyghur we bashqa musulmanlarni lagérlargha solash, ularning diniy kimlikige zerbe bérishtek teqiblesh siyasitige köz yumush pozitsiyeside bolmaqta.