Juli'us wellénzér: “Uyghurlar gé'o-siyasetning qurbanigha aylinip ketmekte” (2)

Gérmaniye dölet mudapi'e armiyesining zapas eskerler qismida siyasiy bixeterlik xadimi bolup xizmet qiliwatqan juliyus wéllénzér (Julius Vellenzer) 8-awghust élan qilghan “Zulum axirlashmamdu? : Uyghurlar gi'o-siyasetning qurbanigha aylinip ketmekte” namliq maqalida yene mundaq bayan qilin'ghan:

“2019-Yili élan qilin'ghan ‛xitay kabéli‚, jaza lagérlirining mewjutluqini we shahitlarning bayanlirining rastliqini ispatlidi. Uningda Uyghur ayallirigha qarita yürgüzülgen mejburiy tughmas qilishlarmu tekitlen'gen idi. 2022-Yili élan qilin'ghan ‛shinjang saqchi höjjetliri‚ bolsa, xitayning kishilik hoquq tajawuzchiliqining qaysi derijige yetkenlikini ashkarilap berdi. Uningda xorlash, basqunchiliq, mejburiy emgek we ten jazaliri yer alghan idi. Bir qisim mutexessisler buni ‛irqiy qirghinchiliq yaki medeniyet qirghinchiliqi‚ dep atidi.”

Maqalining “Gherbning inkasi we ularning béyjing bilen bolghan yéngi munasiwiti” namliq bölikide mundaq teswirligen: “Xelq'ara jem'iyetning Uyghurlar uchrawatqan ziyankeshlik we basturushlargha qarita inkaslirida roshen perqler bar. Xitay hökümiti rusiye, iran we pakistan qatarliq ittipaqdashlirining qollishigha érishti. Ottura sherq bilen afriqadiki nurghunlighan döletler xitayning meydanini qoghdaydu, yene kélip ularning hemmisi musulman döletler. Mesilen, se'udi erebistan, qatar, ereb birleshme xelipiliki we misir qatarliqlar. Mutexessislerning qarishiche, buning arqa körünüshige mustebit küchlerning özlirining diktator hakimiyetlirining muqimliqini saqlap qélish gherezliri yoshurun'ghan. Uyghur qatarliq az sanliq milletlerni qollash, ularning öz döletliridiki az sanliq milletler yaki diniy az sanliq amma bilen bolghan ziddiyetlerni kücheytiwétishi mumkin.”

Derweqe, ottura sherqtiki döletler özlirining diktator hakimiyitini saqlap qélish üchün xitaydin ibaret diktator dölet bilen bir septe turuwatmaqta iken. Bu qarashni ilgiri sürgen gérmaniyediki diniy zatlardin turghunjan alawudin ependining tekitlishiche, herqaysi döletler qimmet qarashliri we dölet tüzülmisige bina'en, özige oxshash döletlerning teripini tutup kelmekte iken.

Reuters

Maqalida yene mundaq jümlilerge orun bérilgen: “Gherb xitayning shinjangdiki kishilik hoquq tajawuzchiliqlirini eyiblidi. 2020-Yili amérika we yawropa ittipaqi bayanat élan qilip, xitay mustebit hakimiyitini eyiblidi. Amérika bu jinayet bilen chétishliq bolghan xitay siyasetchilirige jaza yürgüzidighan qararlarni qobul qildi. Béyjingning qilmishlirini ‛irqiy qirghinchiliq‚ we ‛insaniyetke qarshi jinayet‚ dep atidi. Yawropa ittipaqining 2021-yili qobul qilghan jaza layiheside yenila boshangliq bar. Gérmaniye hökümitining pozitsiyesi uzundin buyan heddidin ziyade passipliqta eyiblinip kélindi. Yéngi birleshme hökümet dewrige kelgendila hökümetning xitay istratégiyeside özgirishler barliqqa keldi, héch bolmisa éghizda bolsimu. ‛shinjang saqchi höjjetliri‚ élan qilin'ghandin kéyin, tashqi ishlar ministiri annalina bayérbok bu mesilini derhal aydinglashturushni telep qildi. U 2023-yili 4-ayda tunji qétim xitayni ziyaret qilghanda, Uyghurlar mesilisini otturigha qoydi. Taki bügün'giche, béyjing bu eyibleshlerni izchil ret qilip kelmekte. Aridin birqanche ay ötüp, bayérbok amérika téléwiziyesining ziyaritini qobul qilghanda, shi jinpingni ashkara halda ‛diktator‚ dep atidi. ‛xitayda qanun kemchil‚ dep eyiblidi.”

Maqalida “Yawropa döletlirining iqtisadiy jehettin xitaygha béqinip qélishi, ularning uzundin buyan Uyghurlar mesilisige qarita süküt qilip kélishidiki asasliq seweb” dep izahlan'ghan. Gerche yawropa ittipaqi eyni chaghda Uyghurlar uchrawatqan basturushlar seweblik xitay bilen bolghan meblegh sélish kélishimini tonglatqan hemde xitayni ‛sistémiliq reqib‚ dep atap, xitay siyasitini özgertken bolsimu, biraq hazir iqtisadiy menpe'et üchün xitay bilen bolghan munasiwitini yenila normal dawamlashturup kelmekte iken.

Gérmaniyediki weziyet analizchisi gheyur qurban ependining ilgiri sürüshiche, gérmaniyeni öz ichige alghan yawropa elliri heqiqetenmu iqtisadiy menpe'et üchün kishilik hoquq mesilisige passip pozitsiye tutup kelmekte iken. Shuning bilen birge, ularning xitay siyasitimu zor derijide özgermekte iken.

Maqalining “Gep yoghan, héch özgirish yoq” namliq bölikide mundaq bayan qilghan: “Hazir Uyghurlarning weziyiti siyasiy sehnilerde u qeder éniq ipadilinip tursimu, emma ularning teqdiride héchqandaq bir özgirish bolghini yoq. Delillerde ashkarilan'ghan xorlashlar, basturushlar, tutqun qilishlar, qiynashlar dunyaning köz aldida hazirmu dawam qiliwatidu. Yawropa ittipaqi bilen amérika otturisidiki ortaq liniyeni aktip teshebbus qilidighan waqit keldi. Biraq jazalash tedbirlirining küchi téxi yéterlik derijide qattiq emes, chünki béyjing bilen yenila soda hemkarliqigha éhtiyaj bar. Gherb xelq'arada öz meydanida tenha qalmaqta. Ukra'ina, teywen we ghezzediki siyasiy kirizislarning hessilep küchiyishi Uyghurlar mesilisige bolghan diqqetni merkezleshtürüshni téximu qiyinlashturuwetmekte. Aqiwet, Uyghurlar gi'o-siyasetning qurbanlirigha aylinip ketmekte.”

Maqale mundaq abzas bilen axirlashqan: “Amérika, kanada, en'gliye, chéxiye, létwa we firansiye parlaméntlirigha oxshash, gérmaniye fédératsiye parlaménti Uyghurlargha yürgüzülüwatqan basturushlarni téxi ‛irqiy qirghinchiliq‚ dep étirap qilmidi. Gérmaniye ötmüshtiki chong qirghinchiliqlar sewebidin, mesilen, yawropadiki yehudiylar, romalar, shuningdek nambiye we polshadiki étnik az sanliqlargha yürgüzgen qirghinchiliqliri sewebidin, Uyghurlar toghrisida awazini jarangliq chiqiralmay kelmekte.”