Proféssor yohan élwérskog: “Uyghurlar musteqil bolghanda, chet ellerdiki ulargha a'it miraslar öz wetinige qaytidu!”

Bérlindiki xumbold munbiride échilghan 3 chong muzéy zaligha qoyulghan Uyghurlargha a'it qimmetlik xeziniler. 2022-Yili öktebir.

Muxbir: hörmetlik proféssor yohan élwérskog, ziyaritimizni qobul qilghiningizgha köp rehmet. Siz Uyghurlarning tarixi we ular tarixta étiqad qilghan dinlar heqqide uzun yillardin buyan tetqiqat élip barghan amérikaliq bir mutexessis. Sizche, bérlindiki xumboldt munbirining tetqiqatingizda qandaq roli bar?

Proféssor yohan: men Uyghurlarni tetqiq qiliwatqan bir amérikaliq tetqiqatchi bolush süpitim bilen, xomboldt munbiri bilen melum ilmiy baghlinishim bar. Men 25 yildin buyan Uyghurlarni tetqiq qiliwatimen. Méning birinchi esirimmu Uyghurlarning buddizim tarixi heqqide yézilghan idi. Yéqinqi mezgillerde u jayda (Uyghur diyarida) yüz bériwatqan échinishliq weziyet seweblik men Uyghurlarning buddizm tarixini omumiy jehettin chüshendüridighan bir kitab yézishqa kirishtim. Bérlindiki xumboldt munbiride qoyulghan matériyallar bu jehette alahide qimmetlik bolghachqa, men bérlindiki amérika ilmiy tetqiqatchilar fondining qollishi bilen, xomblodt munbiride turpan ékspidiyesige da'ir tarixiy matériyallar we qol yazmilar üstide izdendim. U yerde Uyghur buddizm medeniyitige da'ir katogoriyelerge ayrilghan we arxplashturulghan nahayiti mol hem qimmetlik matériyallar saqlan'ghan.

RubinMuseum

Muxbir: bérlinda saqliniwatqan Uyghurlargha a'it qimmetlik asare-etiqilerning ilmiy qimmitige qandaq baha bérisiz? bu qétim xomboldt munbiridiki muziyida qoyulghan Uyghurlargha a'it matériyallar qandaq xasliqqa ige?

Proféssor yohan: bérlinni Uyghurlargha a'it san jehettin eng köp, tür jehette eng mol bolghan matériyallargha ige jay déyishke bolidu. Xumboldt muzéyidiki körgezmide bu güzel boyumlar intayin jelp qilarliq halda orunlashturulghan, shundaqla mexsus chong ékran arqiliq ziyaretchilerni Uyghurlarning tarixta yaratqan qimmetlik medeniyet boyumliri we ularning tarixi heqqide intayin keng da'irilik muhim melumatlar bilen temin étidu

Muxbir: sizneq meydan tetqiqat ziyariti üchün Uyghur élgha barghanmu?

Proféssor yohan: üch qétim barghan idim, axiriqi qétimliq ziyaritim 2016-yili bolghan idi.

Muxbir: Uyghurlar we ularning tarixigha qiziqiwatqan tetqiqatchilar yéqinqi yillardin buyan alahide köpeymekte. Sizningche, buningda Uyghurlar uchrawatqan irqiy qirghinchiliqning xelq'ara jama'etke barghanche tonulishining melum roli boldimu?

Proféssor yohan: elwette, xewer oquydighan her qandaq kishining xitay kommunist hökümitining Uyghur rayonida élip bériwatqan qirghinchiliq siyasitidin azdur-küptur xewiri bar. Bu éghir weziyetning xelq'arada barghanche tonulishigha egiship, Uyghurlargha bolghan qiziqishmu tengla yuqurilap bardi, dep qaraymen. Kishilerning Uyghurlar we ularning tarixigha a'it uchur hem matériyallargha bolghan éhtiyajimu éship barmaqta. Shu sewebtin menmu Uyghurlarni tonutushni chongqurlashturush, ularning islamdin burun étiqad qilghan dinliri hem uninggha baghliq bolghan mol medeniyitini tonushturush meqsitide bu yéngi kitabimgha tutush qilghan idim.

Muxbir: xitay hökümitining Uyghurlargha yürgüziwatqan keng kölemlik basturush siyasiti netijiside, Uyghur diyaridiki yalghuz Uyghurlarghila emes, belki pütün insaniyet medeniyitini béyitqan tarixiy asare-etiqilerning yoqotiliwatqanliqidin endishe qilamsiz?

Proféssor yohan: shi jinpingning yéngi siyasiti boyiche, xitaydiki hemme millet choqum xitay bolushi kérek, yalghuz Uyghurlarla emes, yene tibet, mongghullar we bashqa az sanliq milletlerning hemmisi bu siyasetning tesirige uchrimaqta. Elwette, bu yawuz siyasetning Uyghurlargha élip kéliwatqan yoqutushi eng éghir bolmaqta. Yeni men birinchi bolup eng awal bu xil yoqutushqa uchrawatqan bu insanlar üchün hemmidin bekrek endishe qilimen. Bu siyaset netijiside ularning mediniyiti, tarixigha a'it barliq nersiler buzghunchiliqqa uchrimaqta. Shungimu bérlindiki xumboldt munbiride saqliniwatqan Uyghurlargha a'it bu boyumlar intayin qimmetlik. Ular tarixning pakitliri, ular hergizmu yoqutiwétilmeydu.

Muxbir: bilishimizche mushuninggha oxshash Uyghurlarügha tewe nurghun asare etiqiler dunyanish bashqa jayliridimu saqlinip kelmekte. Ularni tetqiq qilish qandaq ehmiyetke ige?

Proféssor yohan: ular dunyaning tarixi we insaniyet medeniyitining bir qismi bolmish güzel we qimmetlik asare-etqiqilerdur. Ular yoqitilmasliqi, eksiche alahide qoghdilishi hem yaxshi saqlishini kérek. Buninggha oxshash Uyghurlargha da'ir nurghun boyumlar bar, bular yalghuz bérlindila emes, belki yene london, parizh rusiye, yaponiyedimu bar. Bu döletlerde ilgiri Uyghur rayonigha barghan ékspéditsiyechiler teripidin yighip kélin'gen az bolmighan tarixiy yadikarliqlar we matériyallar saqlanmaqta, emma sélishturghanda bérlinda saqliniwatqan Uyghurlargha a'it matériyallar kölem jehette eng köp hemde intayin muhim tetqiqat qimmitige ige.

Muxbir: özingiz bilgendek, xitay kommunist hökümiti arxé'ologiyeni öz ichige alghan barliq ilimlerni xitayning siyasiy teshwiqati üchün xizmet qildurushqa urunup kelmekte. Ular Uyghur tarixidiki buddizim étiqadi we buddizm mediniyitige tewe boyumlarnimu xitaygha mensup, bular xitay buddizim miraslirining bir qismi, dep teshwiq qilmaqta. Sizning tetqiqatliringizning netijiliri bu heqte nime deydu?

Proféssor yohan: Uyghurlar budda dinigha étiqad qilghan qedimki dewrlerde u jayda Uyghurlardin bashqa yene saklar, tuxrilar, tangghutlar dégendek nurghun milletler yashighan, dunxu'angning etrapida melum sanda xitaylarmu bar idi. Uyghurlarning buddizm tarixi heqiqetenmu alahide qiziqarliq. Uyghurlarning buddizim medeniyitige qaraydighan bolsaq, u peqet yekke birla milletning medeniyet alahidilikliri bilen cheklenmeydu. Uyghurlarning buddizm medeniyiti bashqa nurghun xelqlerning türlük mediniyetlirining yughurulmisidur. Shungimu Uyghur muddizim tarixini tetqiq qilish intayin qiziqarliq. Yighinchaqlighanda, u xitaygha emes, aldi bilen Uyghurlargha tewedur.

Muxbir: Uyghurlarning uzaq yilliq buddizim tarixi we medeniyitining delilliri bolghan bu asare-etqiqilerni saqlap qélish, bügünki künde qandaq riqabetlerge duch kéliwatidu?

Proféssor yohan: buninggha birnéme démek tes, bezi heykeller we asare-etqiqiler, elwette qedimiy orunlarni saqlap qélishtiki wastining biri hésablinidu. B d t pen-medeniyet-ma'arip teshkilatining gheyriy maddiy medeniyet mirasliri tizimigha kirgüzüzüsh elwette buning qismi. Buddizm ming öyliri bu xil usulda tizimgha élin'ghan, lékin xitay bularni özige tewe dep burmilap körsitiwatidu. Halbuki, bu izahlash tarixiy ri'alliqqa mas kelmeydu. 2016-Yilidin bashlap xitayning ‛bir belbagh bir yol‚ pilani boyiche, xitayda nurghun zamaniwiy muzéylar quruldi. Halbuki, bular pütünley xitayning syasiy teshwiqati üchün xizmet qilmaqta. Emeliyette tarixta bu miraslarning xitay bilen munasiwiti yoq, ular xitaygha emes, belki Uyghurlargha tewedur.

Muxbir: shi jinping Uyghurlarning tarixigha a'it kitab we barliq qimmetlik tarixy miraslarni yoqitishni dawam qiliwatidu. Shuning bilen bir waqitta, xitay hökümiti Uyghurlarning we Uyghur diyarining tarixini burmilap körsitishke urunmaqta. Sizche, xitay dunyani aldashtek bundaq rezil meqsitige yételemdu?

Proféssor yohan: xitayning sirtida manga oxshash nurghunlighan mutexessisler, meyli bérlinda bolsun yaki rusiye qatarliq jaylarda bolsun, yillardin buyan özlirining Uyghurlar heqidiki tetqiqatliri arqiliq, xitaygha jawab bermekte. Shundaqla xitay hökümitining tarixni burmilishigha yol qoymay kelmekte.

Muxbir: bérlinda saqliniwatqan bashqa döletler yaki milletlerge a'it nurghun asare-etqiqilarning esli yurtigha qayturulushi kérekliki toghruluq bezi talash-tartishlarning mewjutliqi melum. Sizningche, Uyghurlargha a'it bolghan bu miraslarningmu kelgüside Uyghur diyarigha qayturulush éhtimali barmu?

Proféssor yohan: bilishimche, xitay hökümiti özining chet ellerdiki bir qisim tarixiy miraslirini qayturup kétishke urunup keldi, emma hazirche bérlindiki Uyghurlargha a'it miraslarni sorimidi. Eger bérlin bu boyumlarni esli igilirige qayturushni oylighan teqdirde, méningche, ularni hazirqidek bir weziyette qayturush muwapiq emes. Kelgüside Uyghurlar musteqil bolghinida, ulargha a'it bu miraslar öz igilirige qayturulidu, dep oylaymen.

Biz yoqurda söhbette bolghan proféssor yohan élwérskog ependi Uyghurlar, tibetler we mongghullarni öz ichige alghan milletlerning tarixi, shundaqla ularning ejdatliri tarixta étiqad qilghan qedimki dinlar heqqide tetqiqat bilen shoghullinidighan amérikaliq mutexessistur. Uning “Buddaning izi: buddizm asiyasining muhit tarixi”, “Uyghurlarning qisqiche tarixi”, “Uyghur budda dini tarixi”, “Rahiblar musulmanlar bilen körüshkende” qatarliq kitapliri neshir qilin'ghan. U din tarixi saheside yalghuz amérikadila emes, belki xelq'aradimu zor tesirge ige mutexessislerning biridur.