Xitay Uyghur nanlirini karxanilashturup néme meqsetlerge yetmekchi? (2)

Sayahetchiler “Xelq'araliq chong bazar” gha qoyulghan yoghan pilastik nanning aldida süretke chüshmekte. 2021-Yili 22-aprél, ürümchi.

Uyghur medeniyet tarixigha a'it matériyallarda körsitilishiche, Uyghurlarda nanning tarixi 2000 yildin, nanning türliri bolsa 500 xildin ashidiken.

Uyghur nanlirining temi özgiche we mezzilik bolupla qalmastin, belki yene ozuqluq qimmitining yuquriliqi, saqlashqa eplik bolushtek alahidilikliri bilenmu Uyghur yémek-ichmek medeniyitining muhim bir örniki bolup kelmekte.

Tonur nénini ölchemlik pishurush belgilik téxnika we maharet telep qilidighan bir kesp. Türlük shert-shara'itlar we cheklimiler tüpeyli nawaychiliq we nan mehsulatliri kölemleshken bir ishlepchiqirish bolmastin, belki milliy xasliqqa ige bir yekke kesp bolup kelgen.

Xitay hökümiti Uyghur diyarida irqiy we medeniyet qirghinchiliqi élip bérishqa bashlighan mezgillerde, “Nanchiliq kespini karxanilashturush” dégen namda uni xitay shirketlirining igidarchiliqigha ötküziwélishqa jiddiy tutush qilghan. Buning bilen Uyghur aptonom rayonidiki chong-kichik yekke nawayxanilar pütünley toxtitilip, nanchiliq peqetla xitay karxaniliri meblegh salidighan we zor kölemde bazargha salidighan türge aylandurulghan.

Xitay taratqulirining xewiridin melum bolushiche, nöwette xitay shirketliri igidarchiliqidiki nanchiliq karxanilirigha 110 mingdin artuq Uyghur nawayliri we emgek küchi yighiwélin'ghan bolup, ular xitay xojayinlirining bashqurushida kölemleshken nachiliq karxanilirida ishlimekte iken.

Biz bu heqte Uyghur diyarining her qaysi jaylirida qurulghan “Nan sana'et baghchisi”, “Nanchiliq karxanisi” dégen namlardiki orunlargha téléfon qilghan bolsaqmu, emma télifonlirimiz jawabsiz qaldi. Biz hazir gollandiyede yashawatqan lagér shahidi qelbinur sidiq xanimdin u ilgiri oqutquchiliq qilghan erler lagérlirida Uyghur nawaylirining bar-yoqliqini soriduq.

Qelbinur sidiq xanim 2017-yili özi oqutquchi bolushqa mejburlan'ghan ürümchi kaziwendiki erler lagérida, Uyghur diyarining her qaysi jayliridin tutup kélin'gen usta nawaylar we samsipez ustamlarning barliqini bildürdi.

Qelbinur xanim yene 2019-yili 4-ayda ürümchide qurulghan “Shinjang nanliri medeniyet-sana'et baghchisi” namidiki bir nanchiliq karxanisigha 500 dek tok tonur qoyulup, yüzligen yash Uyghur er-ayallarning bu yerde mejburiy ishlitiliwatqanliqigha shahid bolghanliqini éytti.

2018-Yili ürümchide “Nan sana'et tereqqiyat jem'iyiti” qurulghan. Bu jem'iyetning échilish yighinda, “Nanchiliqni shinjangning dölet ichi we sirtidiki bazarlargha yüzlen'gen yerlik alahidilikke we ewzel kesipke aylandurush üchün, nan kespining tijaritini del waqtida igilesh, iz qoghlash we nazaret qilishni kücheytip, türlük wezipilerni emeliyleshtürüshni ilgiri sürüsh” telep qilin'ghan. Xitay hökümet taratqulirining munasiwetlik xewerliride kürsitilishiche, Uyghur nanliri xitay meblegh salghuchilar teripidin sana'etleshtürülüp kölemleshkendin buyan, her küni 20 tonnidin küprek “Shinjang nanliri” xitaydiki 21 ölke, aptonom rayon we sheherlerge sétilghan, bezi mehsulatlar hetta chet ellerge sétilmaqta iken.

-2015 Yili türkiye kelgen we hazirmu nawayliq kespini tashlimay dawam qiliwatqan Uyghur naway ustam yasinjan ziyaritimizni qobul qilip: “Uyghur nawaylar asasen yash, qolida pul bar, xitaygha tayanmaymu ronaq tapalighan, bir türküm kespdar Uyghurlar bolghachqa, xitay bizni tehdit dep qaridi,” deydu.

Yasinjan özi bilidighan nawaydinla tutqun qilinip lagérlargha ewetilgenlirining 15 neperdin ashidighanliqini, hetta ularning ichide ilgiri öz aldigha nawaychiliq dukini bar, béyighan bir naway sebdishining dukanliri chéqilip özining bolsa hazir ürümchidiki “Nan sana'et baghchisi” da xitaylarning qolida nan yéqishqa mejbur bolghanliqini bildürdi.

Melum bolushiche, bügünki künde xitay karxanichiliri teripidin “Ablaning néni”, “Maygül”, “Shyangshyaw nan”, “Yashin”, “Nan shahi”, “Méyyüshyang nan” we “Afanti nan” dégendek xitayche nan markiliri peyda bolghan iken.

Halbuki, nanchiliqqa munasiwetlik mehsulat ölchimi, süpet ölchimi, siyaset, belgilime, körgezme, meblegh sélish we sétishqiche bolghan halqilarning hemmisi xitay hökümet da'iriliri teripidin pilanlinip, yolgha qoyulidiken.

Kichik waqtida wetendin ayrilip türkiyege kélip yashawatqinigha yérim esr bolghan bolsimu, a'iliside Uyghur yémek-ichmek adetlirini izchil saqlap kelgen, Uyghur yémek-ichmekliri heqqide mexsus kitab yézip, türkiye jem'iyitige tonushturghan nur'ela göktürk xanim, nanning Uyghurlarning pütkül turmushi we eqide-udumliri bilen yughurulup ketkenlikini tekitlep ötti. U nanning Uyghurlarning eng muhim yémeklik medeniyiti, shundaqla milliy kimlikining bir qismi ikenlikini bildürdi.