Хитай уйғур елиниң чегра районлирида нопус азайғанлиқини илгири сүрмәктә

Хитайниң сәһийә министирлиқи қармиқидики ақиллар амбири болған “хитай нопус вә тәрәққият тәтқиқат мәркизи” ниң директори, хитай мәмликәтлик сиясий кеңишиниң әзаси хе дән (He Dan) йеқинда хитайниң “нопус вә саламәтлик” журнилида доклат елан қилип, уйғур елиниң оттура асия җумһурийәтлиригә чеградаш наһийә-базарлирида нопусниң тез азийип кетиватқанлиқи, бейҗиң һөкүмитиниң бу мәсилигә “нопус бихәтәрлики, дөләт мудапиә вә бихәтәрлик сиясити рамкиси” ни өз ичигә алған һалда диққәт қилиши һәм нопусни көпәйтишниң чарисини түзүп чиқишини тәләп қилған.

“җәнубий хитай әтигәнлик почтиси” гезитиниң билдүрүшичә, хе дән доклатта, оттура асийә җумһурийәтлириниң нопуси тез көпийиватқан шараитта, уйғур елиниң чегра бойидики наһийә-базарлирида нопусниң азийиши диққәт қиларлиқ бир тәрәққият икән.

Хе дәнниң “нопус вә саламәтлик” журнилиниң 2024-йиллиқ 12-санида елан қилинған бу доклати, униң өткән йили 8-айда хитай мәмликәтлик сиясий кеңишиниң зиярәт өмики тәркибидә уйғур илида тәкшүрүштә болушиниң арқисидин, шуниңдәк хитай һөкүмити өткән йили 27-декабир күни хотән вилайитиниң ладақ билән чеградаш ақсайчинни өз ичигә алған тағлиқ районлирида икки йеңи наһийә тәсис қилишни җакарлишидин бурун елан қилинған. Хитайда нопусниң туғулуш нисбити төвәнләп, нопусниң азийиши хитайдики мәмликәт характерлик җиддий мәсилә болсиму, әмма хе дәнниң чегра наһийәләрдики нопусниң азийишида бу җайлардики омуми нопусниң әһвалини яки ноқул хитай нопусинила көздә тутқанлиқи ениқ әмәс. Биз 12-феврал “хитай нопус вә тәрәққият тәтқиқат мәркизи” гә телефон қилған болсақму, телефонимизни алмиди. Шундақла униң бу мәсилиләргә чүшәнчә беришини тәләп қилип қилип елхәт арқилиқ йоллиған соаллиримизғиму һазирға қәдәр җаваб бәрмиди.

Һалбуки, уйғур тәтқиқати саһәсидики нопузлуқ чәт әл мутәхәссислириниң көрситишичә, хитай һөкүмити йеқинқи йиллардин бери уйғур елидики наһийәләрниң конкрет нопус санлиқ мәлуматлирини елан қилмиғачқа, бу, чегра бойидики наһийәләрдә нопус азийиватқанлиқиниң тоғра яки тоғра әмәсликигә баһа беришни имкансизлаштурмақтикән.

Америкадики лойола университетиниң тарих пәнлири пирофессори, нопузлуқ уйғуршунас, “уйғур тарихиниң муқәддәс йоллири” намлиқ китабниң аптори раин тум (Rian Thum) мундақ дәйду: “наһайити әпсуски, биз кейинки бир қанчә йилдин бери наһийәләрниң конкрет нопус санини көрәлмидуқ. Шуңа биз бу чегра наһийәләрниң нопусида қандақ өзгиришләрниң болғанлиқини билмәймиз. Мениң нуқтиинәзиримдин бу әһвалда нопусниң азийиватқанлиқиға даир бу хил баянларниң тоғра яки тоғра әмәсликигә баһа бериш мумкинчилики йоқ. Бәлким, бу тәтқиқатчи наһийәләрниң нопус санлиқ мәлуматиға игә болған болуши мумкин. Лекин хитай һөкүмити бурун елан қилип кәлгән бу санлиқ мәлуматларни һазир йошуруватиду.”

Лекин, раин тум, райондики наһийәләрниң конкрет санлиқ мәлумати елан қилинмисиму, әмма пүткүл район омуми нопусиниң елан қилиниватқанлиқи вә район миқясида туғулуш нисбити көрүнәрлик азийип, мәнпий тәбиий көпийиш йүз бериватқанлиқини билдүрмәктә. Раин тум мундақ дәйду: “лекин улар район миқясиниң нопус санини елан қиливатиду. Шуңа, биз униңдин нопусниң көпийиши, йәни нопусниң мутләқ көпийишини әмәс, бәлки пүткүл шинҗаң нопусиниң көпийиш нисбити көрүнәрлик азайғанлиқини биливатимиз. Улар ахирқи қетим 2023-йили 2022-йиллиқ нопус өзгиришиниң санлиқ мәлуматини елан қилди. 2022-Йили нопусниң тәбиий көпийиш нисбити 1000 дә 0.77 Болған. Бу, туғулуш нисбити өлүш нисбитидин азайғанлиқини көрситиду. Бу, шинҗаңда 2022-йили нопусниң тәбиий көпийиши нөлгә йеқин дегәнликтур.”

Хе дән “нопус вә саламәтлик” журнилидики доклатида, чегра наһийәләрдики нопусниң азийиши уйғур елигә хас әһвал әмәслики, уйғур ели вә ички моңғулни өз ичигә алған хитайниң шимали вә ғәрбидики чегра наһийәлириниң һәммисидә мәвҗут ортақ әһвал икәнликини қәйт қилған болсиму, лекин у оттура асия дөләтлириниң нопуси көпийиватқан шараитта, бейҗиңниң уйғур елидики чегра наһийәләрниң “нопус бихәтәрликигә диққәт қилиши, чегра районлардики нопус мәсилисини дөләт мудапиәси вә бихәтәрлик сиясити рамкиси билән бирләштүрүш” ни тәләп қилған. Униң көрситишичә, уйғур елиниң әң чоң қуруқлуқ чегра порти болған алатав шәһириниң нопуси 17 миң болуп, униң аран 3423 нәпири даимий турушлуқ нопус икән. Лекин америкадики “уйғур кишилик һоқуқ қурулуши” ниң тәтқиқат директори, доктор һенрик шәҗевискиниң (Henryk Szadziewski) көрситишичә, хитай һөкүмити уйғурларни туғмас қилиш арқилиқ нопусини азайтиш билән әйиблиниватқан бир пәйттә, бу доклат техиму диққәт қиларлиқ бир нуқтини ипадә әтмәктикән. Һенрик шәҗивески мундақ дәйду: “уйғур нопуси туғмас қилиш пирограммиси қатарлиқ васитиләр арқилиқ мәқсәтлик нишан болуп кәлди. Бу изчил сәзгүр мәсилә болуп кәлмәктә. Һазир биз бу доклатқа наил болдуқ. Бу доклат, чегра районларниң, болупму оттура асийә билән болған чегра районлириниң нопуси азийиватқанлиқини ейтқан. Әлвәттә, мәркизи асия хитай үчүн униң бихәтәрлик пиланлириға қиянлиғанда изичил аҗиз һалқа болуп кәлди. Чүнки, бу җай турақсиз бир район. Һалбуки, бизниң бу райондики сиясәт бәзи хәлқаралиқ тәшкилатлар вә һөкүмәтләр тәрипидин ‛ирқий қирғинчилиқ‚дәп қаралған вәзийәттә, бу районниң нопуси азийиватқанлиқимизни сөзлишимиз, мәсилини техиму диққәт қиларлиқ қилмақта.”

Һенрик шәҗевиски йәнә уйғур илиниң нопуси хитай үчүн изчил бихәтәрлик мәсилиси болуп кәлгәнликини, районда нопусиниң азийиши, хитай һөкүмитиниң көчмәнләрни көчүп келишкә илһамландурушниң йәнә бир хил истратегийәси икәнликини қәйт қилмақта. Һенрик шәҗевиски мундақ дәйду: “мениң ейтқинимдәк бу мәсилә изчил бир бихәтәрлик мәсилиси болуп кәлди. Шундақла мән йәнә шуни ейтимәнки, әлвәттә бу районға техиму көчмәнләрни келип олтурақлишишқа илһамландурушниң йәнә бир хил истратегийәси. Лекин буниң ‛ирқий қирғинчилиқ‚тәк бир вәзийәттә, бузғунчилиқ характерлик бир сиясәттур.”

Хитай мәмликәтлик сиясий кеңиши ториниң хәвәрлиридин мәлум болушичә, хе дән өткән йили 8-айда елип барған уйғур илидики тәкшүрүштә, бу районниң “заманиви ишләпчиқириш топиниң тәрәққиятида ихтисас игилирини киргүзүшкә мәркәзлишиши, сиртқи җайларниң ихтисас игилирини кәң көләмлик киргүзүши”, шуниң билән бир вақитта “башқа өлкә, чоң вә оттура типлиқ шәһәр һәм дөләт игиликидики чоң-кичик карханиларни һәр хил шәкилләрдә, аз санлиқ милләтләр райониниң қурулушиға қатнишишиға риғбәтләндүрүш” ни тәкитлигән. Лекин лойола университетидики пирофессори раин тум, хитайниң уйғурларни мәҗбурий туғмас қилишиниң 2022-йили чегра наһийәлиридики нопусниң азийишида вә нопусниң өсүшиниң асасән нөлгә чүшүп қелишида қанчилик роли барлиқи ениқ әмәсликини билдүрди.

Раин тум мундақ дәйду: “бу районда 2017-йилғичә нопусниң көпийиши наһайити юқири болған. Лекин нопусниң өсүшиниң 2022-йили асасән нөлгә чүшүп қелишидики сәвәб, райондики уйғурға охшаш аз санлиқ милләтләргә қарита йүргүзүлгән мәҗбурий туғмас қилиш тәдбирлиридур. Бу тәдбирләр мәҗбурий үзүк салдуруш вә башқа туғутни мәҗбурий контрол қилиш тәдбирлирини өз ичигә алиду. Болупму хитай һөкүмити уйғур нопусиниң өсүшини тохтитишқа киришкән. Бәлким, бу тәдбирләр (хитай) тәтқиқатчиси ейтқан чегра наһийәләрниң нопусиниң азийишиға түрткә болған яки болмиған болуши мумкин.”

Лекин хитайниң “нопус вә саламәтлик” журнилидики доклатта, қуруқлуқ чегра еғизидики җайларда нопусниң азийишини бу җайларниң “назук екологийәлик системиси, турмуш шараити вә иқтисади ул асасиниң тәрәққий қилмаслиқи” қатарлиқ амилларниң кәлтүрүп чиқарғанлиқи тәкитләнгән, шуниң билән бир вақитта “импорт беҗи вә импорт маллириниң қошумчә қиммәт беҗини мәркизи һөкүмәтниң йиғивелип, йәрлик һөкүмәтләрниң пайда алалмаслиқи, буниң йәрлик иқтисадниң мәбләғ җәлп қилиш вә ишқа орунлишиш пурсити яритишини чәкләп қойғанлиқи” му тәкитләнгән.

Нөвәттә, хитайниң өзи нопусниң мәмликәт характерлик азийиш мәсилисигә дуч кәлгән болуп, бу, униң узун мәзгиллик иқтисади гүллинишигә тәһдит елип келиду, дәп қаралмақта. Хитайниң омуми нопуси 2024-йили уда үч йил азийип, өлүш нисбити туғулуш нисбитидин азрақ болсиму ешип кәткән. Хитай дөләтлик истатистика идарисиниң билдүрүшичә, хитайда 2024-йили 9 милйон 540 миң адәм туғулған, 10 милйон 930 миң адәм өлгән. Буниң билән хитай нопуси бир милйон 390 миң адәм азлап, адәм сани бир милярд 408 милйонға чүшкән. Һалбуки, мутәхәссисләр бу хил пәрқниң алдимиздики йилларда техиму тезлишидиғанлиқини қәйт қилмақта.