Amérika kéngesh palata ezaliri Uyghur musapirliri üchün mexsus qanun layihesi tonushturghan

Amérika kéngesh palatasi tashqi ishlar komitétining ezaliridin kiris kons(soda) we marko rubi'o(ongda) teshqiy ishlar ministirliqida yighinda. 2017-Yili 29-mart, washin'gton.

Yéqindin buyan muhajirettiki Uyghurlar arisida “Xitayning Uyghurlargha yürgüzüwatqan wehshiyliklirini amérika bashchiliqidiki bir qanche dölet ‛irqiy qirghinchiliq‚ dep élan qildi, bu Uyghurlarning her qaysi döletlerdiki panahliq ishlirigha asanliq tughduramdu?” dégendek munaziriler kücheymekte.

Aldinqi hepte amérika kéngesh palatasi tashqi ishlar komitétining ezaliridin kiris kons we marko rubi'o birlikte amérikadiki musapirliq salahiyitini békitish ishlirida nöwette xitayning ziyankeshlikige uchrawatqan Uyghurlarni aldinqi orun'gha qoyush heqqide qanun layihesi sun'ghan.

Uyghur kishilik hoquq qurulushi xadimliridin teshwiqat we alaqe ishlirigha mes'ul pétir irwin ependi mezkur qanun layihesi mart éyida florida shtatining dölet mejlis ezasi démokrat téd dorch we jumhuriyetchiler partiyesidin dölet mejlis ezasi mariyo di'azbalart qatarliqlar sun'ghan “Uyghur kishilik hoquqni qoghdash qanun layihesi” bilen oxshash xaraktérdiki qanun layihesi ikenlikini bildürdi.

Kiris kons mezkur qanun layihesi heqqide élan qilghan bayanatida mundaq dégen: “Amérika xitay hökümitining shinjangdiki kishilik hoquq depsendichilikige qarshi turushni dawamlashturushi kérek. Biz Uyghurlar we bashqa diniy yaki milliy kimliki sewebidin ziyankeshlikke uchrighan barliq kishilerning qoghdinishini kapaletke ige qilishimiz kérek. Xitay bilen ünümlük riqabetlishish üchün, biz özimizning eng yaxshi artuqchiliqimizni jari qildurushimiz, jümlidin özimizning qimmet qarishimiz boyiche yashishimiz kérek. Naheq türmige solan'ghanliqi üchün weyaki bashqa zulum tüpeylidin shinjangdin qéchishqa mejbur bolghanlarni dölitimiz qobul qilishi kérek.”

Melum bolushiche amérikada pasportining waqti ötüp ketken, waqti ötüp ketken pasportini yenggüshleshte yaki waqtini uzartishta qiyinchiliq tartiwatqan, shuningdek siyasiy panahliqqa iltimas qilip nechche yildin béri héchqandaq jawabqa érishelmeywatqan Uyghurlar xéli köp iken.

Amérikadiki Uyghur pa'aliyetchiliridin dunya Uyghur qurultiyining xitay ishliri mudiri ilshat hesen ependi amérikadiki Uyghurlarning ehwali heqqide mundaq dédi: “Amérikada hetta 6-7 yildin béri körüshüshkimu chaqirilmighan Uyghurlar bar, nurghun jehette qiyinchiliqqa uchrawatidu. Eger bu qanun layihesi ötse Uyghurlarning yelkisidin éghir bir yükni éliwetkendek bolidu.”

Mezkur qanun layihisi heqqide élan qilghan bayanatta marko rubiyu mundaq dégen: “Xitay kompartiyesi Uyghurlargha qarita irqiy qirghinchiliq we insaniyetke qarshi jinayet ötküzüwatidu. Bu wehshiylikni tügitish we shinjangda ziyankeshlikke uchrighan we uchrawatqan Uyghur we bashqilargha yardem bérish üchün jiddiy heriket qollinish kérek. Uyghurlarning musapirliq salahiyiti ishlirida aldin oylishish üchün sunulghan bu qanun layihisini otturigha qoyghanliqimdin pexirlinimen”.

Pétir érwin ependi eger mezkur qanun layihesi ötse Uyghur we bashqa türkiy milletlerning amérikagha köchmen bolush ishlirining asanlashturulidighanliqini éytti, u yene mundaq dédi: “Eger tonushturulghan qanun layihesi ötse, asasliqi Uyghur rayonida we Uyghur rayonining sirtida yashawatqan zulumgha uchrighan Uyghurlarni ‛alahide insanperwerlik ehwali‚ qatarida bir terep qilidu. Bu xil ehwalgha kéridighan kishiler bolsa, ashu rayonda ziyankeshlikke uchrawatqanlar, ziyankeshlik sewebidin 30-iyun 2019-yildin kéyin qéchip chiqqanlar, Uyghur rayonidiki ata-anisi, joriliri, bala-chaqiliri zulumgha uchrawatqanlarni öz ichige alidu, lékin üchinchi bir dölette menggülük turush ruxsitige ige bolghanlar buninggha kirmeydu.”

Ilshat hesen ependi érwin ependining sözlirige qoshumche qilip mundaq dédi: “Eger bu qanun layihesi maqulluqtin ötse, amérikadiki we amérikaning sirtidiki Uyghurlarning amérikagha köchmen bolush ishliridiki tekshürüshler addiylishidu. Dunyaning her qaysi jaylirida sersan bolup yürüwatqan Uyghurlar turushluq dölettiki amérika konsulxanisigha kérip köchmen bolush ishlirini béjireleydu.”

Amérika yehudiylar komitéti jakob bilustéyin kishilik hoquqni ilgiri sürüsh tetqiqat ornining mudiri félis gayir bu qanun layihesini qollashning amérikaning qimmet qarishi we xelq'ara kishilik hoquq qa'idisini qoghdighanliq bolidighanliqini tekitligen.

Axirida pétir érwin ependi félis gayirning éytqanlirining tamamen orunluq ikenlikini bildürgendin kéyin mundaq dédi: “Elwette bu qanun layihesi amérika tashqi ishlar ministirliqini Uyghurlarning amérikadiki turushluq salahiyet mesilini hel qilishqa qistaydu. Yene bir jehettin shundaqla Uyghurlar olturaqlashqan bashqa döletlergimu diplomatik bisim chüshürüsh arqiliq mushuninggha oxshash siyasetlerni yolgha qoyushqa ilhamlanduridu”.

Bu yil féwralda Uyghur kishilik hoquq qurulushi amérika xelq'ara diniy erkinlik komitéti diniy ziyankeshliktin qachqan musapirlar toghrisidiki ispat anglash yighinida amérika hökümitige Uyghurlarning amérikadiki turushluq salahiyet mesilisi heqqidiki besh türlük telepni otturigha qoyghanidi.

Bu yil féwralda sup china torida “Uyghurlargha panahliq bérish” namliq bir maqale élan qilin'ghan bolup, maqalide “Uyghurlarni qoghdash nöwettiki jiddiy ish bolupla qalmay, belki u nahayiti yaxshi siyasiy istratégiye” dégen nuqta yorutup bérilgenidi.