Америка дөләт мәҗлисиниң гувалиқ йиғинида “уйғур мәҗбурий әмгикини чәкләш қанун лайиһәси” ниң тезрақ мақуллиниши тәләп қилинди
2021.07.15
Америка һөкүмити өткән бир һәптә ичидә бир қатар тәдбирләрни йолға қоюп, хитайниң уйғурларни бастурушиға қарита җазалашни күчәйткән. Шуниң билән бир вақиттта йәнә америка дөләт мәҗлисиму гуваһлиқ йиғинлирини өткүзүп, шаһитлар, паалийәтчиләр вә алақидар һөкүмәт тармақлириниң бу җәһәттики тәклип пикирлирини аңлиған. Америка авам палатасиниң том ләнтос кишилик һоқуқ комитети 13-июл чақирған гуваһлиқ йиғинида гуваһлиқ бәргүчиләр америка һөкүмити вә дөләт мәҗлисиниң техиму конкирет тәдбирләрни елишини, алақидар қанун лайиһәлирини тезрақ мақуллишини тәләп қилған.
“дуняниң һәр қайси җайлиридики диний әркинлик әвали” намлиқ мәзкур гуваһлиқ йиғини, байден һөкүмити бу һәптә ичидә “ирқий қирғинчилиқ” доклати елан қилиш, хитай карханилириға имбарго йүргүзүш, “сода көрсәтмиси” елан қилип, америка карханилирини агаһландуруш қатарлиқ җазалаш тәдбирлирини йүргүзгән мәзгилдә өткүзүлгән.
Том ләнтос кишилик һоқуқ комитетиниң қош рәислириниң бири, авам палата әзаси кристофер симисниң риясәтчиликидики бу йиғинда америка хәлқара диний әркинлик комитетиниң рәиси нәйдин меанза гуваһлиқ берип, байден һөкүмитиниң мусапирларни қобул қилишни тезлитишини тәләп қилған.
Нәйдин меанза президент байденниң бу йил 4-айда президентлиқ қарариға имза қоюп, мусапир қобул қилидиған дөләт вә районларға түзитиш киргүзгәнлики, униң 5-айда бу йиллиқ мусапир қобул қилиш санини 15 миңдин 62 миң 500 гә чиқарғанлиқини билдүрүп, мундақ дегән: “биз һөкүмәттин әң қәбиһ усуллардики диний зиянкәшликләрдин һаят қалғучиларни өз игә алған асан зиянкәшликкә учриғучи мусапирларни алдин ойлишишни тәләп қилимиз.”
Президент байден бу йил 2-айда елан қилған бу йиллиқ мусапир қобул қилиш пиланида уйғурларни алдин ойлишидиған мусапирлар қатариға киргүзгән иди.
Нәйдин меанза гуваһлиқ йиғинида йәнә дөләт мәҗлисиниң “уйғур мәҗбури әмгикини чәкләш қанун лайиһәси” ни тезрақ мақуллишини тәләп қилған. У “америка хәлқара диний әркинлик комитети тәрипидин тәвсийә қилинип, дөләт мәҗлисиниң мақуллишини күтүп турған диний әркинликкә еғир хилаплиқ қилишқа инкас қайтуруш тәриқиссидики бир қанчә қанун лайиһәси бар. Булар уйғур мәҗбури әмгикини чәкләш қануни, укринийә диний әркинликни қоллаш қануни вә вейтнам кишилик һоқуқ қанунлирини өз ичигә алиду. Биз һәммиңларни бу қанун лайиһәлиригә вә башқа алақидар қанунларға йеқиндин көңүл бөлүшкә чақиримиз,” дигән.
Нәйдин меанза бу чақириқни қилип бир күндин кейин америка кеңәш палатаси “уйғур мәҗбури әмгикини чәкләш қанун лайиһәси” ни мутләқ көп аваз билән мақуллиған. Бу қанун лайиһәсидә уйғур елида ишләпчирилған мәһсулатларниң америкаға импорт қилиниши чәкләнгән.
Йиғинда йәнә америкадики “хитай ярдәм җәмийити” ниң мәсули фу шючю (баб фу) гуваһлиқ берип, американиң техиму конкирет тәдбирләрни қоллиниши, бейҗиң қишлиқ олимпик мусабиқисини байқут қилишни вә “уйғур мәҗбурий әмгикини чәкләш қанун лайиһиси” ни мақуллашни тәләп қилған.
Фу шючю мундақ дегән: “биз конкирет тәдбир қоллинишимиз керәк. Мән рәис, авам палата әзаси кристтофер симисниң қишлиқ олимпикни омумиййүзлик байқут қилиш пикирини қоллаймән. Чүнки ирқий қирғинчилиқ вә инсанийәткә қарши җинайәт садир қилған бир дөләтниң өзликидин баравәрлик вә әркинликни тәшәббус қилидиған олимпик мусабиқисиға саһипианлиқ қилиш салаһийити болмайду. Мән йәнә дөләт мәҗлисини уйғур мәҗбурий әмгекини чәкләш қанун лайиһәсини тез мақуллап, хитай компартийәсиниң кәң көләмлик мәҗбурий әмгәк системисиға қарши турушқа чақиримән.”
Фу шючю йәнә хитайда системилиқ адәм ичкий әза әткәсчиликиниң кәң көләмлик мәвҗут икәнлики һөҗҗәтләр билән дәлилләнгәнлики, американиң “йәр шари магнетиски қануни” ни ишлитип, буниң мәсуллирини җавапкарлиққа тартишни тәләп қилған.
Фу шючю мундақ дегән: “һазир үрүмчи айродромида уйғурчә вә хитайчә икки хил тилда ‛ичкий әза тез йөткәш өткили‚ дәп йезилған бәлгә бар. Бу биздә тез йөткәш өткили тәсис қилғудәк һәр күни қанчилик ички әза йөткилиду, бу из-дерәксиз йоқап кәткән миңлиған яки йүзмиңлиған кишиләрниң ақивити немә болиду, дегән соалларни пәйда қилиду,” дегән.
Гүлзирә авулқан бу қетимқи йиғинда гуваһлиқ бәргән лагер шаһитлириниң бири. У гуваһлиқ сөзидә лагердики аялларниң системилиқ вә тәшкиллик басқунчилиққа учрайдиғанлиқини ейтқан.
У мундақ дәйду: “мән өзүм көргән әң қорқунчлуқ ишларниң бири, хитай компартийәсиниң җаза лагериниң ичидә системилиқ, тәшкиллик басқунчилиқ системиси йүргүзидиғанлиқидур. Мән қаравулларниң уларни кичик өйгә әвәткәндин кейинки йиға-зарилирини аңлидим, хәнзучә сөзләйдиған әрләр уларға басқунчилиқ қилди. Қаравуллар бу иплас әрләр кәткәндин кейин даим маңа бу аялларни мәҗбури юғузатти.”
Униң ейтишичә, у қамалған лагер 4 дәриҗигә бөлүнгән болуп, қаравуллар лагердикиләрниң йиғлишиға рухсәт қилмайдикән. У йиғлиғанларниң “хата вә намувапиқ идийәләрни юқтуривалған” дәп қарилип, “йолвас орундуқ” қа 14 саәт олтурғузуп қоюлидиғанлиқи яки түзүми техиму қаттақ башқа лагерға йөткиветидиғанлиқини билдүргән. Униң ейтишичә, бу униң “һаятидики әң еғир қаидә-түзүм” икән.
Йиғинда авам палата әзаси кристофер симис, дуня 2022-йиллиқ бейҗиң қишлиқ олимпик мусабиқисиға тәйярлиқ қиливатқан бир вақитта ши җинпиңниң уйғур мусулманлириға вә башқа аз санлиқ милләтләргә қарита “ирқий қирғинчилиқ” елип бериватқанлиқини билдүргән.
У мундақ дегән: “ши җинпиңниң ирқий қирғинчилиқи милйонлиған уйғурларни җаза лагерлирида мәҗбурий ғайиб қиливетиш, уйғур аяллирини мәҗбурий туғдурмаслиқ, балисини мәҗбурий чүшүрүветиш, уйғур балилирини тутқун қилип аилисидин йирақ йетимханиларға орунлаштуруш, уларниң ата-аниси қийин-қистақта қалған әһвалда балилирини уйғур болмиған муһитта тәрбийәләш қатарлиқларни өз ичигә алиду.”
Кристофер симисниң ейтишичә, америка дөләтләр билән болған өз-ара мунасивәтлиридә кишилик һоқуқни, болупму диний әркинликни иқтисадий вә бихәтәрлик мәсилиси билән бағлап муамилә қилиши, шундақла “негизлик инсаний иззәт-һөрмәтни қоғдаш тоғрисидики вәдисини чоқум юқири орунға қоюши керәк” икән.
Том ләнтос кишилик һоқуқ комитетиниң екранда өткүзүлгән бу қетимқи йиғиниға авам палата әзаси җеймис микговерн, шәлей җәксон қатарлиқлар қатнишип, өзлириниң уйғурлар вәзийити, шундақла иран, негирийә, түркийә, пакистан қатарлиқ дөләтләрниң диний әркинлик вәзийити тоғрисики пикир вә позитсийәлирини ипадилигән.