“Uyghur kishilik hoquqigha munasiwetlik jazalarni tekshürüsh qanuni” ning tonushturulushi qarshi élishqa érishti

“Xitay heqqidiki xelq'ara parlaméntlar birleshmisi” (IPAC) ning 2022-yilliq xelq'araliq yighinida amérika jumhuriyetchi kéngesh palata ezasi marko rubiyo sozlimekte. 2022-Yili 13-séntebir, washin'gton.

Amérika kéngesh palata ezasi marko rubiyo (Marco Rubio) we awam palata ezasi awghust pflugér (August Pfluger) Uyghurlargha munasiwetlik yene bir yéngi qanun layihisini tonushturdi.

15-Dékabir küni élan qilin'ghan bu qanun layihesige “Uyghur kishilik hoquqigha munasiwetlik jazalarni tekshürüsh qanuni” ( Uyghur Human Rights Sanctions Review Act) dep nam bérilgen. Kéngesh palata ezasi marko rubiyoning ishxanisidin élan qilin'ghan bayanattin qarighanda, bu qanun layihesi arqiliq xitay hökümitining bashqurushida heriket qilidighan we Uyghur qirghinchiliqida rol alghan Hikvision, daxu'a, tyendi we BGI qatarliq xitay téxnika shirketlirige jaza tedbiri qoyghili bolidiken.

Uyghur amérika birleshmisining re'isi elfidar iltebir bu qanun layihesining Uyghurlargha irqiy qirghinchiliq yürgüzüshte xitay hakimiyitini téxnika asasi bilen teminligen yuqiridiki yirginchlik xitay shirketlirini jazalashtiki tunji emeliy qedemlikini bildürdi. U radiyomizgha qilghan sözide özlirining bu qanun layihesining tonushturulushini qarshi alidighanliqini éytti.

AP

Dunyadiki nazaret kaméra sistémiliri üstide tetqiqat élip baridighan “IPVM” tetqiqat shirkiti 2021-yili 1-ayda, xitayning “Hikvision”, “Dahua” qatarliq chong téxnika shirketliri bazargha salghan kaméralarning Uyghurlarni bayqash, iz qoghlash we nazaret qilish iqtidari barliqini, bu shirketlerning hetta kaméralirining Uyghurlarni bayqash iqtidarining patént hoquqini tizimgha aldurghanliqini ashkarilap zor ghulghula qozghighanidi. Ular yene Uyghur élidiki lagérlarda ishlitiliwatqan kaméralarningmu yuqiridiki shirketlerge tewelikini éniqlighan. Netijide bu shirketlerning 2017-yilida Uyghur élida bashlan'ghan keng kölemlik tutqun herikitide intayin halqiliq rol oynighanliqi ashkarilan'ghan.

Bu yil 6-ayda yene, “IPVM” tetqiqat shirkiti xelq'aragha ashkarilinip ketken “Shinjang saqchi höjjetliri” diki sanliq melumatlarni tetqiq qilish asasida hetta “Hikvision” shirkiti kaméralirining tartqan körünüshlirining bezi Uyghurlarning qolgha élinishigha seweb bolghanliqini ispatlap, melum bir Uyghur erning “Chet'elge baghlan'ghan” dep tutulup kétishige seweb bolghan kaméraning nomurini éniqlap chiqqanidi.

Kéngesh palata ezasi marko rubiyoning ishxanisidin chiqirilghan bu qanun layihesi heqqidiki bayanatta bu téxnika shirketliri heqqide mundaq déyilgen:

“Xitay kompartiyesi bashqurushidiki pen-téxnika shirketliri shinjang Uyghur aptonom rayonidiki Uyghurlar we bashqa musulman milletlerge qaritilghan irqiy qirghinchiliqni téxnika bilen teminlidi. Biz bu qanun arqiliq amérika maliye minsitirliqining derhal bu shirketlerge jaza tedbiri chiqirishini telep qilimiz”.

Amérikadiki Uyghur kishilik hoquq qurulushining tashqi ishlargha mes'ul diréktori lu'isa giriwning qarishiche, yuqiridiki bu qanun layihesi emdi bundaq shirketler bilen normal alaqe qilishqa bolmaydighanliqi heqqide amérika hökümiti we shirketlirige bérilgen küchlük signal iken. U mundaq dédi:

“Uyghur kishilik hoquq qurulushi bu qanun layihesini qarshi alidu. Irqiy qirghinchiliqqa yardem qiliwatqan bundaq shirketler bilen normal tijaretni toxtitidighan waqit alliqachan kélip ötüp ketti. Amérika dölet mejliside bu qanun layihesining tonushturulushi amérika hökümitining küchlük heriket qollinishini telep qilip yollan'ghan küchlük signaldur”.

Lu'isa xanimning bildürüshiche, eger bu qanun maqullinip ishqa kirishken teqdirde u barliq xitay téxnika shirketliri üstidiki tekshürüshning chingitilidighanliqini bildürdi. U mundaq dédi:

“Bu qanun layihesi resmiy qanun'gha aylan'ghan teqdirde u peqet yuqiridiki 5 xitay pen-téxnika shirkitigila emes, belki barliq xitay shirketliri üstidiki tekshürüshni kücheytidu. Menche héchqandaq amérika shirkiti bundaq insaniyliqtin chiqip ketken hemde sherqiy türkistandiki Uyghurlarning sansizlighan azab-oqubiti we hetta ölümige yol échip bériwatqan shirketlerni yuqiri téxnika matériyalliri bilen teminlimesliki kérek”.

Elfidar iltebir eger bu qanun ishqa kiriship xitay téxnika shirketliri jazalan'ghan teqdirde ular bilen hemkarliship tijaret qiliwatqan shirketlerni toxtatqili bolidighanliqini, bu arqiliq xitay shirketlirige iqtisadiy bésim peyda qilghili bolidighanliqini éytti. Elfidar iltebir yene, xitay hökümitining Uyghurlargha qaritiwatqan irqiy qirghinchiliqi we mejburiy emgikige chétilghan herqandaq shirketlerning jazalinishining intayin muhimliqini eskertti.

Amérika kéngesh palata ezasi marko rubiyo 15-dékabir küni “Uyghur kishilik hoquqigha munasiwetlik jazalarni tekshürüsh qanuni” ( Uyghur Human Rights Sanctions Review Act) ning élan qilinish munasiwiti bilen élan qilghan bayanatida “Amérika baydin hökümitini Uyghur irqiy qirghinchiliqigha qatnashqan shirketlerge derhal tedbir qollinish” qa chaqirghan bolsa, awam palata ezasi awghust pflugér “Xitay kompartiyesining her türlük basturushlirigha yardem qiliwatqan bundaq téxnika shirketliri jazasiz qalmasliqi kérek” dep eskertken.