Uyghurlarning qeyseride qaldurghan tarixiy izliri toghriliq mexsus höjjetlik filim körsitildi

Uyghurlar türkiy xelqler ichide eng burun sheher turmushigha köchken, eng burun yéziq tarixi bolghan, shundaqla parlaq medeniyet yaratqan bir xelq bolup hésablinidu. Türkiyedimu qedimki Uyghurlargha a'it köp sanda medeniyet yadikarliqliri izliri mewjut. Yéqinda qeyserilik tarixchi mustafa jin'gil ependi “Dört dörtlük tarix”, yeni “Yaxshi tarix” namliq mexsus pirogramma ishlep, 12-esirdiki Uyghur tarixigha a'it türkiyediki medeniyet yadikarliqliri izlirini tonushturdi.

Bu filim bundaq bashlan'ghan: “Bügün yene oxshimaydighan bir bir téma bilen ékran'gha chiqtim. Türkiyening qeyseri shehiride seljuqlu dewrige a'it dep qaralghan köp sandiki tarixiy izlarning eslide Uyghur türkliridin qalghan medeniyet yadikarliqliri bayliqi ikenlikini bilemsiler?”

Filimda Uyghurlarning tarixi toghrisida toxtilip, munular anglitilghan: “Uyghurlar tarixtiki nahayiti ilghar bir türk qowmi. Uyghurlar tarixta toqquz oghuzlar bilen birliship ‛on Uyghur‚ namini alghan, Uyghurlarning nami orxun abidiliridimu qeyt qilin'ghan. Uyghurlar miladiye 742-yilida köktürk dölitini yiqitip, Uyghur dölitini qurghan, miladiye 840-yili orxun Uyghur döliti yénsey qirghizliri teripidin yimirilgendin kéyin, Uyghurlar gensu (kengsu) bilen turpan oymanliqigha kélip olturaqlashqan. Bügünki künde xitayning éghir bésimi astida yashashqa mejbur qalghan sherqiy türkistandiki Uyghur türkliri, Uyghur dölitini qurghan Uyghurlarning ewladliridur. Uyghurlar türkiy qowmlar ichide tunji bolup sheher hayatigha ötken xelqtur. ”

Mezkur filimda, Uyghurlarning türkiy milletler tarixida medeniyet sewiyesi eng yuqiri qowmlardin biri bolghanliqi, tarixta Uyghurlarda oqumushluq ademlerning köp chiqqanliqi, shungimu ottura asiya tarixidiki nurghun döletlerning hakimiyet organlirida köpligen Uyghurlarning muhim wezipilerni ötigenliki, bolupmu chinggizxanning dölet idariside Uyghurlarning muhim orun tutqanliqi bayan qilin'ghan: “Chinggizxanning meslihetchilirining köpi Uyghurlar idi. Chinggizxanning gherbke yürüsh qilishi we ottura-gherbiy asiyaning köp qisim jaylirini istila qilishi netijiside, chinggizxanning newrisi hulaguxan gherbiy asiyada ilxanli dölitini quridu. Bu döletning muhim hakimiyet organlirida Uyghurlar hoquq tutushqa bashlaydu. Türkiyediki seljuqli döliti mongghullarning hakimiyiti astigha kirgendin kéyin, anatoliye mongghul emirler teripidin bashqurulghan idi.”

Uyghurlar tonushturulghan mezkur filimda, Uyghurlarning 13-esirde bügünki türkiye zéminida qurulghan eratna dölitide muhim rol oynighanliqi, shunga ularning izlirining shu mezgildin qalghan tarixiy medeniyet yadikarliqliri arisida uchraydighanliqi toghrisida toxtilip, mundaq déyilgen: “U mezgilde qeyserini mongghul emiri bolghan jafer beg bashquratti. Jafer beg bilen uning ukisi ali beg Uyghur türkliridin bolup, ularning maziri hazir qeyseride ali jafer gümbizi déyilidu. Ilxanli döliti yimirilishke qarap yüz tutqan qalaymiqanchiliq mezgilde, esli tégi-tekti Uyghurlardin bolghan, emma mongghul emiri bolup wezipe ötigen jafer begning oghli ala'attin eratna beg qeyseri we siwasni merkez qilghan musteqil bir beglik döliti qurghan. Bu döletning ismi eratna begliki dep atalghan bolup, mezkur beglik 1357-yilidin 1381 yilighiche höküm sürgen. Eratna beg intayin adaletlik, adil ilghar köz qarashtiki bir hökümdar iken. Mana mushu alahidilikliri tüpeyli xelq uni ‛köse peyghember‚ dep atighan iken.”

Filimni ishligen mustafa jin'gil bir tarixchi bolup, u osmanli impériyesi qurulushtin burunqi türk tarixi tetqiqati bilen shughullinidiken. U, bu heqte ziyaritimizni qobul qilip mundaq dédi: “Qeyseri seljuqlarning shehiri bolupla qalmastin, belki yene bir Uyghur shehiri bolupmu hésablinidu. Chünki bu sheherde köp sanda Uyghurlardin qalghan tarixiy medeniyet yadikarliqliri we izliri mewjut. Men seljuqlu tarixini tetqiq qilidighan bolghachqa, Uyghur tariximu méning tetqiqat da'iremge kiridu. Shunga men qeyseridiki Uyghurlardin qalghan medeniyet yadikarliqliri we izlirini tonushturdum. Qeyseride yashighan kishi her küni dégüdek Uyghurdin qalghan tarixiy izlarni köreleydu.”

1964-Yili 11 yashta a'ilisi bilen qeyserige kélip jaylashqan péshqedem pa'aliyetchi, sherqiy türkistan wexpining sabiq re'isi hamutxan göktürk ependi, özining qeyserige kelgende bularni bilmeydighanliqini, kéyinche bu heqte melumat igisi bolghanliqini bildürdi. U, qeyseri tarixidiki eratna Uyghur döliti toghriliq köpligen maqale we kitablarning neshr qilin'ghanliqini, bularning bügünki Uyghurlarni tonutush üchünmu paydiliq boluwatqanliqini ilgiri sürdi.

Türkiyening amasya wilayitige jaylashqan Uyghur kenti we tarixta qeyseride qurulghan eratna Uyghur xanliqi toghrisida 2002-yili tunji qétim erkin asiya radiyosida xewer élan qilin'ghan idi. Kéyinki 22 yil jeryanida bu tarix toghrisida köpligen melumatlar élan qilindi. Hazir Uyghur kenti we türkiyede Uyghurlar qaldurghan tarixiy asare-etiqiler Uyghurlar we dunyaning her qaysi jayliridin kelgen sayahetchiler ziyaret qilidighan muhim jaylargha aylandi.