Dewriyliktiki buzghunchiliqlar we Uyghur qirghinchiliqi

Uyghur diyaridiki qirghinchiliq tashqi dunyagha köplep melum bolghandin kéyin erkin dunyadiki xitay jama'etchilikining bu mesilidiki meydani izchil türde oxshimighan shekilde otturigha chiqip kéliwatqanliqi melum. Bulardin beziliri xitay hökümitining Uyghur diyaridiki qirghinchiliqini ashkara aqlash meydanini tutqan bolsa yene beziler bu heqtiki arisaldiliqi yaki gumanlirini otturigha qoyup keldi. Ene shu xil ehwalgha qarita en'gliyediki xitay muhajirlirigha we Uyghurlar mesilisige qiziqquchi kishilerge bir qétimliq léksiye bérish üchün london shehiridiki “Halqima xitay” (China Deviants) teshkilati muhajirettiki Uyghur pa'aliyetchilerdin örkesh dölet we rehime mehmutni yéqinda mexsus muhakime yighinigha teklip qildi.

Yighinda örkesh dölet aldi bilen söz aldi. U tamashibinlargha 1989-yilidiki tyen'enmén qirghinchiliqining aldi-keynide yüz bergen bir qisim ehwallarni eslitip ötüsh bilen birge gherb dunyasida ötken 30 yil mabeynide izchil dawam qilip kelgen “Xitaygha yaxshichaq bolush” yüzlinishining nöwettiki dunyawi mesililerning kélip chiqishigha zémin hazirlighanliqini alahide tekitlep ötti. Örkeshning qarishiche, amérika bashchiliqidiki gherb dunyasi, jümlidin amérika üchün eng ishenchlik ittipaqdashlardin bolghan en'gliye hökümiti ötken 30 yilda xitayning xoriki ösüp kétishke biwasite sewebchi bolghan.

Bolupmu 1989-yili tyen'enmén meydanida özining xitay oqughuchilirini tanka bilen qiyma-chiyma qiliwetken bir hökümetni qattiq eyibligen gherb dunyasi yenila saddiliq bilen “Xitay iqtisadiy jehette qudret tapsa démokratiye we qanun boyiche idare qilishqa qarap mangidu” dep ishen'gen. Kéyinche bolsa xitay hökümitining hazirqi dunya bilidighan xitay térritoriyesi teweside kishilik hoquq mesililirini qandaq depsende qiliwatqanliqi heqqidiki köpligen uchurlar melum bolushqa bashlighan. Shu waqittimu gherb dunyasi bularning hemmisini waqitliq hadise, dep qarighan. Mana emdilikte bu qarashlarning hemmisining xata yaki qopalraq qilip éytqanda hamaqetlik bolghanliqi ashkara bolghan.

Örkesh döletning bayan qilishiche, xitayning kishilik hoquq sahesidiki depsendichilik qilishliri tashqi dunyagha melum bolghandin kéyin bu mesilini'i söhbet we chüshinish yoli arqiliq hel qilish teklipliri otturigha qoyulghan. Shu qatarda ilham toxtimu bu sepke qoshulghan. Emma ilham toxtining ömürlük qamaqqa höküm qilinishi emeliyette buningmu aqmaydighan bir chare ikenlikini körsitip bergen. Bolupmu u 2010-yili bezi axbarat wasitilirige söz qilghanda xitay hökümitini natsistlar gérmaniyesige we gitlér hakimiyitige oxshatqan. Emma gherb dunyasidiki nurghun kishiler örkeshning bu sözlirini “Bekla ashuruwetkenlik” dep mazaq qilghan. Halbuki, aridin nechche yil ötmeyla dunya jama'iti shi jinpingning xuddi gitlérgha oxshash jaza lagéri qurup milyonlighan Uyghurni lagérgha qamighanliqigha shahit bolghan. Xitay hökümiti bolsa bu mesilide herqachan “Térrorluq” we “Bölgünchilik” ni bahane qilip, öz qilmishlirini yolluq qilip körsitishke urunup kelgen. Emma bu yerdiki mesile xitay hökümitining némini “Térrorluq” we “Bölgünchilik” dep qaraydighanliqi heqqidiki chüshenchisi hésablinidu.

Örkeshning qarishiche, xitay hökümiti “Térrorluq” bilen eyiblewatqan ashu kishiler “Qarisa közi uyup tashlinidighan, sözlise tili késilidighan” bir bulunggha qistalghanliqtin ularning mutleq ümidsi'izlik qaplighan muhitta zorluq küch arqiliq öz awazini anglitishtin bashqa héchqandaq tallishi qalmighan. Bundaq ehwaldiki ashu bigunah insanlarni “Térrorchi” dep eyiblesh héchqandaq mentiqige uyghun emes. “Bölgünchilik” heqqidiki bayanlarning obyékti bolghan dalay lama eyni waqitta “Tibetning musteqilliqi” heqqidiki sho'ardin waz kechken. Chünki shu waqitta nurghunlighan “Siyasiy dahiy” lar “Musteqilliq sho'arini tekitlisek gherb dunyasining bizge yardem bérishi qiyin'gha chüshidu. Xitay xelqimu bizni qollashtin waz kéchidu” dep qarighan. Emma shotlandiye xelqi en'gliyedin musteqilliq telep qilghanda, kuybek ahalisi kanadadin musteqilliq sorighanda “Musteqilliq” chüshenchisi démokratiye mewjut bolghan bu ellerde héchqandaq mesilige taqashmighan. Shundaq bolghaniken hazir “Tibet” yaki “Sherqiy türkistan” dep atiliwatqan, shuningdek zorluq küchi bilen xitaygha qoshuwélin'ghan rayonlarning musteqilliqini telep qilishmu mesile bolmasliqi, shuningdek tégishlik yosunda hörmetlinishi lazim. Shunga omumi jehettin qarighanda xitay gherbning yardimi bilen bay bolghanséri ularning körengliki we mutihemliki xitay chégrasidin halqip mana emdi gherb dunyasigha biwasite qol tiqishqa bérip yetken. Mundaqche qilip éytqanda ularning 1990-yilliridiki mushtumzorluq qilmishi dewriy halda toxtimastin aylinip hazir téximu zor kölem alghan halda dunyagha bir ortaq tehditni peyda qilishqa tereqqiy qilghan.

Yighin ehlige Uyghurlar heqqide chüshenche bergüchilerning yene biri en'gliyediki köpke tonulghan Uyghur pa'aliyetchi, dunya Uyghur qurultiyining en'gliyediki wekili rehime mehmud boldi. . U lagérlar heqqide ashkara bolghan mexpiy höjjetlerdiki lagér süretlirini arqa körünüsh qilghan halda yighin ehlige Uyghurlarning kim ikenliki, Uyghurlarning wetini qatarliq ehwallar heqqide qisqiche chüshenche berdi. Andin kéyin xitay hökümitining Uyghur diyaridiki basturush heriketlirining yéqinqi birnechche yilda otturigha chiqip qalghan hadise emeslikini alahide tekitlidi. Uning qarishiche, 1997-yilidiki “5-Féwral ghulja qirghinchiliqi”, 2009-yilidiki “5-Iyul ürümchi qirghinchiliqi”, 2016-yilidin bashlan'ghan Uyghur qirghinchiliqi qatarliqlar xitay hökümitining izchil dawam qiliwatqan Uyghurlarni basturush siyasitining dewriy halda dawam qilishining inkasliri hésablinidu. Uyghurlar “Sherqiy türkistan” dep ataydighan hemde özlirining musteqil dölitini qurup baqqan bu zéminni xitay döliti zorluq küchi arqiliq ishghal qiliwalghanliqi üchün ular herqachan bu zéminning qoldin chiqip kétishidin, bu makandiki ghayet zor bayliqtin mehrum qélishtin endishe qilip kelgen. Shundaq bolghanliqi üchün ularning neziride bu makandiki xelqni yoq qiliwetkendila bu xil endishilerdin xaliy bolghili bolidu dek qarighan. Del mushu xil idiyening yétekchilikide xitay hökümiti deslepki qedemde bu xil basturushni lagér sheklide kéngeytip milyonlarche Uyghurni lagérgha qamap bolghan. Nöwette bolsa bu lagérlardiki qirghinchiliqning köpligen shekilliri, rohiy we jismaniy qiynaqlar, xorluqlar hemde mejburiy emgek hadisisining delil-ispatliri köplep ashkara bolushqa bashlighan. Buningdiki eng muhim bir mezmun xitaylar bilen medeniyet, kimlik yaki diniy étiqad saheside héchqandaq ortaqliqi bolmighan Uyghurlarni xitay qilip özgertish bolup qalghan. .

Muhakime yighinidin kéyin örkesh dölet we rehime mehmud ayrim-ayrim halda yighin ishtirakchilirining Uyghurlar we Uyghur qirghinchiliqi heqqidiki türlük so'allirigha jawab berdi. Melum bolushiche, bu xildiki muhakime pa'aliyetliri melum da'iride Uyghur jem'iyiti duch kéliwatqan ré'alliqning heqiqiy qiyapitini yorutup bérish hemde xelq'ara jem'iyetning qollishi we hésdashliqini qolgha keltürüshte muhim ehmiyetke ige, dep qaralmaqta.