Xarward léksiyesi: “Xitay höjjetliride eks etken Uyghur qirghinchiliqi”

Xitay hökümitining Uyghurlarni qirghin qilishi “Yehudiy zor qirghinchiliqi” din buyanqi insaniyetke qarshi eng zor jinayet, dep qarilishqa bashlighandin buyan buning “Amérika bashchiliqidiki gherb dunyasi ‍oynawatqan suyiqest” ikenliki heqqidiki tetür teshwiqatlarningmu belgilik derijide bazar tépiwatqanliqi melum bolushqa bashlidi. Halbuki xitay merkiziy hökümitining bu qirghinchiliqqa biwasite munasiwetlik mexpiy höjjetlerning ashkara bolup kétishi tüpeylidin bu heqtiki bezi bilinmigen yaki sel qaralghan mesililermu jama'etchilikke melum bolushqa bashlidi. Ene shu xil mesililer qatarida xitay merkiziy hökümitining bu qirghinchiliqtiki roli doktur adryan zénzning xarward uniwérsitétida sözligen léksiyeside yene bir qétim gewdilendi.

Bu qétimqi yighinning sahibxani, xarward uniwérsitétining xitayshunasliq sahesidiki közge körün'gen proféssori mark éllyot (Mark C. Elliott) Yighin ehlige adryan zénzning tetqiqat netijiliri heqqide chüshenche bérish bilen birge Uyghurlar duch kéliwatqan nöwettiki ré'alliqnimu qisqiche teswirlep berdi. Adryan zénz bu qétimqi léksiyede nuqtiliq qilip Uyghur qirghinchiliqi heqqide gherb dunyasidiki nurghun kishilerni derguman qilip kéliwatqan achquchluq mesililer heqqide toxtaldi. Bolupmu qirghinchiliqning mewjut yaki emesliki, bu heqtiki tewrenmes ispatlarning néme ikenliki, shundaqla buning qismen yaki omumiy xaraktérdiki hadise ikenliki merkiziy témilardin boldi.

Doktur adryan zénzning bu heqtiki ilmiy maqaliliri we doklatlirida izchil algha sürülüp kelgen bir muhim nuqta Uyghur diyaridiki qirghinchiliqta merkiziy hökümetning yétekchilik rol oynishi heqqidiki bayanlar hésablinidu. Uning bu xil xulasige kélishidiki muhim delil-ispatlar qatarida 2021-yili ashkara bolup ketken xitay re'isi shi jinping we xitay jama'et xewpsizlik ministirliqining sabiq ministiri jaw kéji munasiwetlik kadirlargha sözligen “Qet'iy mexpiy” nutuqlarni körsitish mumkin. U bu heqtiki pakitlarni yéqinda amérika dölet mejliside ötküzülgen guwahliq bérish yighinidimu alahide otturigha qoyghan bolup, Uyghur diyaridiki qirghinchiliqning xitay kompartiyesi merkiziy komitéti biwasite yétekchiliq qiliwatqan dölet siyasiti ikenlikini alahide tekitligenidi.

Shi jinping we jaw kéjining sözliridiki qanchilik kishini “Qayta terbiyelesh” ke ewetish, “Nesebini üzüp tashlash we yiltizini késip tashlash” heqqidiki körsetmini qandaq ijra qilish, “Düshmen küchlerge qilchimu rehim qilmasliq” qatarliq mezmunlar birdek mushu “Mexpiy höjjetler” de muhim salmaqni igiligen. Shuning bilen birge Uyghur diyaridiki qirghinchiliqning siyaset asasining del béyjingdin kéliwatqan yolyoruqlar ikenlikini, buningda chén chu'en'go, ma shingruy, shöhret zakir, erkin tunyaz qatarliqlarning peqet buyruqlarni ijra qilghuchi qorchaqlar ikenlikini namayan qilip bergen. Shu sewebtin adryan zénz oxshash bolmighan sorunlarda amérika hökümitini xitay merkiziy hökümitining yuqiri derijilik emeldarlirigha jaza élan qilishqa dewet qilip kéliwatqanliqi melum.

Xarward uniwérsitétigha oxshash bir dangliq bilim yurtida mushundaq bir léksiyening ötküzülüshi heqqide söz bolghanda mezkur uniwérsitétning sabiq aspirantliridin bolghan iqtisad penliri doktori qeyser mijit buning özgiche ehmiyiti barliqini alahide tekitleydu.

Qeyser mijitning qarishiche, doktur adryan zénz zamanimizdiki ziyaliylarning ziyaliliq mejburiyitini ada qilishidiki ülgilik shexslerdin bolup, uning heqiqetni pakitlar asasida yorutup bérishtek rohi heqiqeten maxtashqa sazawer. .

Nöwette amérika we yawropadiki ilmiy tetqiqat merkezliri we bilim yurtlirida mushu xildiki léksiyeler köplep uyushturuluwatqan bolup, Uyghurlar mesilisining téximu keng qollashqa ige bolushini qolgha keltürüshte muhim ehmiyetke ige, dep qariliwatqanliqi melum.