Uyghurlarni qollighuchi rusiyelik alékséy kazak: “Biz sherqiy türkistan we barliq Uyghurlar erkinlikke chiqmighuche küresh qilishtin toxtimaymiz”

Yéqinqi yillarda, yeni xitayning Uyghur élide yürgüzüwatqan basturush siyasitini eyiblewatqan memliketler, xelq'ara teshkilatlar, hoquq qoghdighuchilar, ziyaliylar sépining barghanséri köpiyiwatqanliqi melum. Bolupmu amérika bashliq bir qisim démokratik döletler xitayning bu siyasitini “Irqiy qirghinchiliq” dep étirap qilghandin kéyin xelq'arada xitayning Uyghur élidiki siyasitige qarshi heriketler téximu kücheymekte. Jümlidin xitayning yéqin shériki dep hésablan'ghan rusiyening bezi sheherliridimu rus, tatar, özbék qatarliq milletlerdin bolghan ayrim hoquq qoghdighuchilar, ziyaliylar, adettiki puqralar özlirining xitaygha bolghan naraziliqini her xil shekillerde izhar qilip kelgenidi.

Igilishimizche, shularning biri rusiyediki jama'et erbabi, hoquq qoghdighuchi, rusiye aliy oqush orunliri oqughuchilirining kespiy ittipaqining re'isi alékséy kazak ötken yilni béshida xitayning moskwadiki elchixanisi aldida Uyghurlarni qollap yalghuz kishilik namayishqa chiqqanidi. U qolida “Xitay, Uyghur qirghinchiliqini toxtat!” dégen lozunkini tutup xitaydin Uyghurlargha qaratqan basturush siyasitini toxtitishni telep qilghan. Alékséy mushuning bilenla toxtap qalmay, “Yutub”, “Instagram”, qatarliq torlarda dawamliq chiqip, xitayning Uyghur, qazaq we bashqimu türk-musulman xelqlirige qarshi yürgüzüwatqan siyasitige naraziliq bildürüp kelgen.

Ijtima'iy taratqulardin melum bolushiche, alékséy kazak yéqinda türkiyening istanbul shehiride bolup qaytqaniken. Biz hazir rusiye paytexti moskwa shehiride turuwatqan alékséy kazak bilen alaqiliship, bu seper toghrisida melumat igiliduq.

Alékséy kazak ependi radiyomiz ziyaritini qobul qilip, türkiyege qilghan sepirining meqsitini mundaq dep chüshendürdi: “Men wede berginimdek, bizning ‛xelq widéyo studiyesi‚ ‛Uyghur qirghinchiliqi‚ toghrisida filim chüshürüshni bashlighanidi. Buningghiche biz rusiyede filimgha élish ishlirini élip barduq. Emdi türkiyege bérish mumkinchiliki tughulghan peyttila biz yolgha atlanduq. Chünki xitay zalimlirining uzun qolliridin yoshurunushqa muweppeq bolghan Uyghurlarning köpchiliki türkiyede özlirining ikkinchi wetinini tapqanidi. Bu Uyghurlarning ichide ene shu xitayning yighiwélish lagérlirida yétip chiqqan, ya bolmisa sherqiy türkistandiki izsiz yoqap ketken we ten jazalirigha duch kéliwatqan uruq-tughqanlirini izdewatqanlar köp. Biz, elwette, birinchi bolup türkiyege barduq. Guruppimizda besh adem boldi. Sepergiche bezi qiyinchiliqlarghimu duch kelduq. Bizning rézhissorimiz alékséy bilanof uzun waqit doxturxanida qattiq aghrip yatti. U rusiyede ataqliq rézhissorlarning biri bolup, köpligen bedi'iy, höjjetlik filimlarni ishligen. U dawalinip chiqqandin kéyin derru yolgha atlanduq. Opératorimiz maksim poluninmu intayin tejribilik mutexessis”.

Alékséy kazak rusiye hökümiti teripidin birer tosalghular boldimu? dégen so'algha mundaq dep jawab berdi: “Bilemsiz, biz bu filimni ishlesh teshebbusi bilen chiqqanda hem türkiye we qazaqistanni ziyaret qilidighanliqimizni bildürgende, manga köpligen popuzilar, agahlandurushlar kélip chüshti. Shu jümlidin qazaqistandinmu ‛sen bu yaqqa kelme, mesililer chiqidu‚ dégen'ge oxshash her xil yazma we awazliq uchurlar keldi. Emma bu ayrim ademlerning herikiti boldi. Elwette, bu heqiqetning échilishini xalimaydighan bezi ichi qara ademlerning, bezi xitay agéntlirining ishidur. Emdi rusiye döliti méning pa'aliyitimge héch qandaq tosqunluq qilmidi. Men moskwadimu, kawkazdimu erkin ishlidim. Türkiyege mangghandimu, türkiyege kelgendimu héch qandaq mesile chiqmidi. Rusiyeni xitayning shériki dep pat-pat eyiblisimu, emma rusiye weziyetke bola bir pozitsiyening tutushqa mejbur boluwatidu. Mubada gherbning rusiyege bolghan közqarishi özgirip, rusiyege qaritilghan émbargolar küchidin qaldurulsa, rusiyemu Uyghurlar terepte bolushi mumkin”.

Alékséy kazakning éytishiche, türkiyede filimgha köpligen süret we widiyo qatarliq matériyallarni toplash bilen bir qatarda 20din oshuq ademdin söhbet élin'ghaniken. U söhbet bergenlerning ichide lagér shahitlirining, hazir xitay türmiliride we lagérlirida azab chékiwatqanlarning, iz-déreksiz yoqap ketkenlerning yéqinlirining bolghanliqini bildürdi: “Elwette, ularning éytqanlirini tingshash we qobul qilish bizge intayin éghir chüshti. Biraq biz shundaq bolidighanliqini bilgeniduq. Buningdin tashqiri, bu yerdiki bizning Uyghur qérindashlar méni ikki chong pa'aliyetke teklip qildi. Birinchisi, xitay konsulxanisi aldida bolghan naraziliq herikiti. Uninggha bir nechche yüz, hetta ming adem qatnashti. Ularning qollirida sherqiy türkistan bayraqliri we sho'arlar boldi. Bizni xitay konsulluqigha yéqin qoyup bermisimu, namayishchilarning ‛xitay, qirghinchiliqni toxtat! ‚, ‛xitay, sen özüng térrorchi‚, ‛Uyghur we bashqimu musulmanlarni teqibleshni toxtat! ‚ dégen'ge oxshash sho'arlarni towlighanliqi hemme yerge anglinip turatti. Ikkinchisi, istanbul uniwérsitéti aldida bolghan namayishmu intayin tesirlik ötti. U yerde bir nechche tillarda yalghuz kishilik namayishlar boldi”.

Alékséy kazak istanbul uniwérsitéti aldida namayishqa chiqip, aldi bilen in'gliz tilida xitayning Uyghur we bashqimu musulmanlargha qarshi qirghinchiliq siyasitini élip bériwatqanliqini éytip, andin rus tilida mundaq dégen: “Men pütkül dunyagha, pütkül dunya jama'etchilikige muraji'et qilimen. Bügün u yaqta ademlerni milliy, diniy jehettin qirghin qiliwatidu. Ademlerni qiynawatidu, dinidin waz kéchishke mejburlawatidu, yash qizlarni zorlawatidu. Ademlerni paxta ishlep chiqirishta mejburlap ishlitiwatidu. Xitayning shundaq yol bilen ishlep chiqarghan erzan toqumichiliq, keng istémal qilinidighan maykilirini kéyin biz kiyiwatimiz. Men barliqinglarni xitay tawarliridin bash tartishqa chaqirimen. Türkiyede ajayip yaxshi tawarlarni ishlep chiqiwatidu. Biz rusiyede türkiye tawarini sétiwalimiz. Men barliqinglarni mushu qirghinchiliqni toxtitishqa chaqirimen. Ademlerning organlirini baylargha sétish üchün késip éliwatidu. Rusiyedimu bu heddidin ashqan nersidin teshwishliniwatqanlar bar. Hemmisi zhim turush kérek dep hésablimaydu. Biz toxtimay heqiqetni éytimiz. Biz sherqiy türkistan, barliq Uyghurlar erkinlikke chiqmighuche küresh qilishtin toxtimaymiz”.

Alékséy kazak yene türkiyede alghan tesiratliri heqqide mundaq dédi: “Men türkiye xelqining bizni shunchilik illiq chiray bilen qarshi alidu dep kütmigenidim. Ular méni körüp, rusiyeni hörmetleydighanliqini bildürüp, barliq rusiyeliklerge salimini yetküzüshni iltimas qildi. Menmu öz nöwitide Uyghurlargha panahliq bériwatqan pütkül türkiye dölitige, türkiye xelqige rehmitimni éytimen. Qérindash Uyghurlarmu bizni shundaq qarshi alidu dep ümid qilghaniduq, heqiqetenmu shundaq boldi. Uyghurlar bizning filim ishlewatqanliqimizni bilip, arqa-arqidin kélip, bizge söhbet berdi. Biz munchilik köp adem bolidu dep hergiz oylimighaniduq. Emdi filim üstide yene köp ishlesh kérek. Asasiy jehettin söhbetler Uyghur tilida bolghanliqtin ularni rus tiligha terjime qilish ishi köp. Matériyal yéterlik bolghanliqtin, men oylaymenki, mushu ay ichide filimning bezi üzündilirini teyyarlap, körürmenlerge hawale qilalaymiz”.

Alékséy kazak kéyinki aylarda qazaqistan'gha kélip, bu ishni yene dawam qilidighanliqini, qazaqistandimu yéterlik matériyal toplashqa tirishidighanliqini bildürdi.