Awakri shemsi ottura asiyadin chiqqan tunji Uyghur ressami bolghan

Qazaqistanning bayséyit yézisida ötken ressam awakri shemsige béghishlan'ghan “Menggülük hayat” yash ressamlar körgezmisidin körünüsh. 2023-Yil 25-mart.

Qazaqistanda yashawatqan Uyghurlardin eyni waqitlarda dölet we jem'iyet erbabliri, yazghuchilar, ressamlar, sen'etkarlar, emgek qehrimanliri oxshash köpligen meshhur shexslerning yétilip chiqqanliqi melum. Shularning biri ataqliq ressam awakri shemsi bolup, uning ismi tughulghan yurti qazaqistandin sirt ottura asiyadimu, Uyghur élidimu meshhur bolghan.

Awakri shemsi sabiq sowét ittipaqida yashighan Uyghurlardin chiqqan tunji ressamdur. 2013-Yili almutada neshr qilinidighan “Dostluq” zhurnalida tonulghan ressam hem tenqidchi reyhan érgaliyéwa özining awakri shemsige béghishlighan kölemlik maqalisini élan qilghanidi. Uningda u qazaqistanning xelq ressami a'ubakir ismayilofning sözini neqil keltürgen. U mundaq dégen: “Awakri shemsi-sowét sherqining eng talantliq ressamlirining biri. U peqet kespiy ressamlardinla bolup qalmay, u shuningdek tomurliri yiraq esirlerge ketken qedimiy Uyghur xelq medeniyitining en'eniliride terbiyilen'gen yashlarning meripetchisi we ustazi bolup hésablinidu.”

25-Martta qazaqistanning bayséyit yézisida ene shu awakri shemsining xatirisige béghishlan'ghan yash ressamlarning “Menggülük hayat” mawzusida körgezmisi bolup ötti. Uninggha almuta shehiri we wilayitide bilim éliwatqan 50 ke yéqin mektep oqughuchisi qatnashti.

Uyghurlar arisida “Shemsi” dégen texellusi bilen meshhur bolghan awakri shemshidinofning bu xatirilesh murasimi almuta wilayitining emgekchiqazaq nahiyesige orunlashqan isma'il tayirof namidiki ottura mektipining uyushturushi hemde jumhuriyetlik Uyghur étno-medeniyet merkizining qollap-quwwetlishi bilen ötken. Körgezmini uyushturushni merhumning shagirti, qazaqistanning xizmet körsetken erbabi, qazaqistanning teswiriy sen'et akadémiyesining akadémiki, tonulghan ressam exmetjan ehet teshebbus qilghan.

Aldi bilen körgezme qatnashquchiliri we uning méhmanlirini isma'il tayirof namidiki mektepning mudiri iliyar nurxaliqof qarshi élip, mektep mirasgahi bilen tonushturghan. Andin ular tenheriket zaligha jaylashqan oqughuchilar körgezmisini ziyaret qilghan. Uningda almuta shehiri, almuta wilayitining Uyghur, panfilof, emgekchiqazaq we talghir nahiyeliri mekteplirining Uyghur tilida bilim éliwatqan 5-11-siniplirining oqughuchiliri teswiriy sen'etning moyqelem, akwarél we emeliy sen'et türliri boyiche öz eserlirini namayish qildi.

Murasimning ikkinchi qismida “Perwane” ansambilining ussulchiliri hüner körsitip, hemmini noruz bayrimi bayrimi bilen mubareklidi. Exmetjan ehetning körgezmining meqsiti we awakri shemsining terjimhali toghriliq qilghan doklatidin kéyin 1985-yili “Qazaqtéléfilim” filim ishlesh merkizi teripidin ishlen'gen “Shemsi” höjjetlik filimi körsitildi.

Andin murasimning tentenilik qismi bashlinip, uningda sözge chiqqan jumhuriyetlik Uyghur étno-medeniyet merkizining re'isi dolquntay abduxélil oqughuchilarning talantidin bek xush bolghanliqini éytip, mezkur körgezmining yash ewladni wetenperwerlik, milletperwerlik rohta terbiyeleshtiki ehmiyitini alahide tekitlidi. U Uyghur jama'iti ichide alahide közge körün'gen shexslerge medeniyet merkizining “Saxawet” we “Ghemxor” médallirini tapshurdi. Andin nöwet körgezme ghaliblirini teqdirlesh qisimigha bérilip, ular mexsus mukapatlar we awakri shemsining perzentlirining namidin soghilar bilen teqdirlendi. Murasimda sözge chiqqan bashqimu kishiler körgezmining alahidiliki we ehmiyiti heqqide öz qarashlirini bildürüp, oqughuchilargha chong utuqlar tilidi.

Ressam exmetjan ehet ependi mundaq dédi: “Bu körgezmige balilarning élip kelgen süretliri ajayib we küchlük. Ajayib talantliq balilirimiz ressamliqning hemme téxnika, qir-sirlirini biliwalghan. Bir munche balilar hetta ressamlarni teyyarlaydighan mektep, téxnikomlarda oquwatqan balilargha oxshash süretlerni sizidiken. Men özüm heyran qaldim. Kélechikimizde zor, ajayib ressamlarning chiqidighanliqigha ishenchim kamil. Bizning burchimiz-ötmüshte ötken mushundaq ressam, yazghuchilirimizni yash ösmürlerge körsitish, ulardin ülge élish üchün mushundaq musabiqilerni ötküzüsh. Bu kélechek ewladqa intayin kérek”.

U yene awakri shemsining eyni waqitlarda köpligen shagirtlarni terbiyeligenlikini, uning ismining peqet Uyghurlarla emes, belki bashqa milletlergimu yaxshi tonush ikenlikini, öziningmu uningdin köp sawaq we tejribe alghanliqini otturigha qoydi.

Bayséyit yézisining bash yigit béshi ghilajdin osmanof ependi mundaq dédi: “Awakri shemsining özining tughulghan yurti yarkend. Oqushlargha bérip, ishlep, kéyin ‛xelq düshmini‚ dégen ataq bilen sotlinip, sürgün qilindi. Sürgündin qaytip, yene öz ijadiyitini bayséyit yézisida 50-yilliri bashlidi. Uning 80 yashliqini mushu bayséyitta yashawatqanda almutadin ressamlar jem'iyiti birliship, ötküzüp berdi. Awakri shemsi ijadida sadir palwan, ghéni batur, rizwan'gül, nozugum, anayetke oxshash xelqimizdin chiqqan batur-qehrimanlar orun alghan. Omumen awakri shemsi nahayiti talantliq, sowét ittipaqidin chiqqan tunji Uyghur ressami bolup hésablinidu. Uning ishlirida her türlük siyasiy chüshenchiler nahayiti nurghun. Uning siyasiy teripini téxi héch kim toluq échip bolghini yoq. U kishi bilen qazaqistandiki Uyghurlarla emes, wetendiki Uyghurlarmu, hemmimiz pexirlinimiz”.

Ghilajdin osmanof mezkur körgezmining teshebbuskari bolghan exmetjan ehetke cheksiz minnetdarliqini bildürdi. U yene mushu yili féwralda ressamning tewellutigha béghishlap walibol boyiche tenheriket musabiqisi ötküzülgenlikini, kélechekte yene ressamliq boyiche ilmiy muhakime yighini ötküzüshni közde tutuwatqanliqini bildürdi.

Melumatlargha qarighanda, awakri shemsi 1903-yili almuta wilayitining yarkend shehiride kembeghel-déhqan a'iliside dunyagha kelgen. U kichikidinla resim sizishqa qiziqqan. Yash waqitlirida ressamlar kulublirini bashqurghan we qazaq xelqining ichidin chiqqan meshhur ressam ebilxan qastéyéf bilen yéqindin tonushqan hem hemkarlashqan. U, rusiyening moskwa shehiridiki chaykowskiy namidiki konsérwatoriyege oqushqa ewetilgen. Kéyinki yillarda yarkend shehiridiki zerwat mektipide mu'ellimlik qilip, 1936-yili almutada qazaqistan merkiziy ijra'iy komitétining binasida öz emgeklirining chong körgezmisini uyushturghan. U, 1934-yili sowét ittipaqi ressamlar ittipaqigha qobul qilin'ghan. Ressam 1987-yili 84 yéshida alemdin ötken.