Германийәлик түрк яшларниң уйғур елидики он күнлүк зиярити (2) - ғулҗа вә үрүмчи
2024.06.24

Әнәс капли (Enes Kaplı) вә синан чобан (Sinan Çoban) қатарлиқ германийәлик төт яш қорғас чегра еғизидин өткәндин кейин ғулҗаға қарап йолға чиқиду. Һалбуки, әнәсниң алдинқи пирограммимизда тәкитлигинидәк, уларниң виза елиши вә чеградин өтүши айрим бир маҗира болған болса; уларниң чеградин өткәндин кейин өзлири зиярәт қелишни пиланлиған йәрләрдә дуч кәлгән кәчүрмишлири йәнә айрим бир маҗира болған.
Бу әнәсниң иккинчи қетим уйғур елигә келиши болғачқа, униңға чеграда қатар туруп кәткән хитай таксичилар, һәр йәрдә көзгә челиқип туридиған қип-қизил пануслар вә қизил байрақлар анчә һәйран қаларлиқ мәнзирә болуп туюлмиған. У өзиниң бу қетимқи сәпәр тәсирати һәққидә тохтилип мундақ дәйду:
“тунҗи қетим ғулҗаға кәлгән вақтимда, худди өзүмниң вәтинимгә кәлгәндәк ичимдә бир һаяҗан бар иди. Иккинчи қетим кәлгән вақтимда ‛аллаһ, йәнә бир қетим бу ата тупрақларға қәдәм бесишқа несип қилди‚ дәп йәнә охшаш һаяҗанландим. Ғулҗаға кәлгән вақтимизда намаз оқувалайли дәп, такси шопури (уйғур) дин ‛мәсчит барму?‚ дәп сориғинимизда, униң ‛мәсчитму, мән билмәймән‚ дәп чөчүп кәткән һаләттики чирайини һәргиз унтумаймән. Биз бу түрдики темиларниң сәзгүр икәнликини биләттуқ, лекин буларни рәсмий учратқан вақтимизда ‛һә, расткән‚ дейиштуқ.”
Сенан вә башқа икки нәпәр яш уйғур елигә тунҗи қетим кәлгән болғачқа, уларға нисбәтән ейтқанда, әһвал тамамән пәрқлиқ иди. Синанниң ейтишичә, бу “ата юрт” өзи тарихи китаблардин оқуған, иҗтимаий таратқулардин көргән яки өзиниң тәсәввуридики маканға һеч охшимайтти. . .
“ғулҗа мән көргән тунҗи шәһәр болғачқа, маңа башқичә тәсир қилди. Мән уйғурларға хас бир шәкилдики шәһәр-мәһәллиләрни көримән дәп хиял қилған идим, әмма чеградин киргәндин кейин көргиним типик хитай шәһири иди. Такси билән ғулҗа шәһиригә маңған йолниң икки тәрипидә хитайларниң қизил вә юмилақ пануслири, қизил байрақлири һәммә йәргә есилған иди. Һәммә йәрдә хитайчә услубтики имарәтләр бар иди. Дукан-ашханиларниң вивискилириниң һәммиси хитайчә иди. Ғулҗаға кәлгәндин кейин, биз мәхсус қәдимки уйғур мәһәллирини көрүш үчүн бир йәргә бардуқ. У йәр қаримаққа саяһәт мәркизидәк қилатти. У йәрдики өйләр уйғурчә услубта селинғаниди. Йәни уйғур мәһәллиси иди. Мән дәсләптә ‛һә мана, маву мениң нәқ көрмәкчи болғиним‚ дәптимән. Кейин қарисам, һәммә нәрсә сахта, һәммә нәрсә пәқәт саяһәтчиләр үчүн орунлаштурулған, йәни өйләрму саяһәтчиләр үчүн ясалған, һәммә кочида сахтилиқи чиқип туридиған хатирә боюмлирини сатидиған дуканлар. . . Ишқилип. Һеч нәрсиниң тәбий әмәсликини, бу мәһәллидә яшаватқандәк көрүнгән уйғурларниң һаятиниң һеч нормал әмәсликини һес қилдим.”
Әнәсму синанниң ейтқанлириға қошумчә қилип, мундақ деди: “инсанлар ашу өйләрдә яшайдикән, ғәлитә болғини мушу. Өйниң ишикиниң бешиға ‛ишәнчлик аилә‚ дәп йезилған қизил пилакат чаплақлиқ иди. Бу өйләр дөләт тәрипидин ‛ишәнчлик‚ дәп бекитилгән аилиләр икән. Биз өйигә киргән аилә әзалири бәк хушал көрүнмәйтти. Әлвәттә, һечким өйигә күндә йүз-үч йүз кишиниң кирип чеқишини халимайду.”
Синан ғулҗада йәнә тунҗи қетим туңган мусулманлирини көргәнликини вә уларға уйғурлардин пәрқлиқ муамилә қилинидиғанлиқини һес қилған:
“у йәрдә хитай услубида селинған бир мәсчитни көрдуқ. Ашу күни мән хитайдики туңганлар билән уйғур мусулманлириниң пәрқини көрдүм. Йәни мәсчитләрдә бешиға ақ шапақ доппа кийгән, сақал қойған хитай мусулманлири нормал яшап, халиғинини қилидикән. Биз мәсчитниң ичигә кирмидуқ, лекин әтрапида айлинип сүрәткә тарттуқ. Һечқандақ мәсилә чиқмиди. Лекин кейин биз уйғур мәсчитигә барған вақтимизда, пүтүнләй чәклимигә учридуқ. Йәни биз мәсчит тәрәпкә меңишқа тәмшәлгинимиздә, у йәрдики ишик сақлайдиғанлар ‛бу йәрдә силәр көридиған һечнимә йоқ‚ дәп йеқинлашқили қоймиди.”
Уларниң ейтишичә, улар ғулҗада бир күн турған. Улар кочиларда учришип қалған уйғурларға өзлириниң түрк икәнликини ейтқинида, уларниң муамилиси башқичә иллиқ болған. Һәтта бир киши уларниң қолини чиң тутуп, көзлиригә лиққидә яш елип туруп “мениң бир қошнам йоқап кәткили 30 йил болди” дегән.
Улар наһайити мурәккәп вә гадирмач һес-туйғулар билән пойизға олтуруп үрүмчигә йолға чиққан.
Синан өзиниң үрүмчини көргәндики кейинки һессиятини ипадиләп мундақ деди: “үрүмчиниң маңа бәргән тәсири ғулҗа билән бәк пәрқләнмәйду. Ғулҗаға киргәндиму һәммә йәрдә һәрбийләрни, сақчи машинилирини көргән идуқ. Үрүмчидиму охшаш, һәтта җиқрақ дейишкә болиду. Һәр 50 метирда бир тәкшүрүш понкити бар икән. Улар бизниң паспортлиримизни тәкшүрүпла қалмастин, бәлки йәнә паспортимизни сиканерлиди, сүрәткә тартти. Бизниң ким икәнликимиз, нәдин кәлгәнликимиз, нәгә баридиғанлиқимизни сориди. Үрүмчиниң мәндә қалдурған тәсири ‛немидегән көп һәрбий вә сақчилар бу! ‚ дегән тәәҗҗүп болди.”.
Уларниң үрүмчидики саяһитиниң биринчи күни җүмә күнигә тоғра кәлгән. Уларниң дейишичә, уларниң җүмә намизи оқуш үчүн мәсчит тепиши асанға тохтимиған. Улар үрүмчиниң мәркизи районлирини айланған болуп, шу әтраптики мәсчитләрдин үч мәсчитниң алдиға берип керәлмигән. Мәсчитләр тақақ болуп, дәрваза сақлиғучи уларға “киришкә болмайду” дегән. Улар барған үчинчи мәсчитниң дәрваза сақлиғучиси уларға ғалибийәт йолидики ноғай мәсчитигә беришни, у йәрдә намаз оқуса болидиғанлиқини ейтип, баридиған йолни көрситип қойған.
Сенан мәсчиткә кириш җәряниниң худди айродурумда тәкшүрүштин өткәнгә охшайдиғанлиқини ейтти:
“әгәр мәсчиткә кирмәкчи болсиңиз, у йәрдә пәқәт бирла ишик бар. Һәммә адәм шу ишиктин кериду. Худди айродурумға охшаш улар сизниму, сизниң сомкиңизму тәкшүрүштин өткүзиду. Улар паспортлиримизни һәм сиканирлиди һәм сүрәткә тартти. Андин сомкимизни ашу ишиктә елип қелип бизни киргүзди. Қарисам, улар мәсчитини пәқәт намаз вақтидила ачидикән. Намаз түгигәндин һәммә адәмләрни дәрһал чиқириветидикән. Намаз вақтидин башқа вақитта һечкимниң киришигә рухсәт йоқкән. Мәсчитниң ичидә һечбир исламий хәт яки бәлгә йоқ икән. Һәтта биз келиштин бурун тордин қариған вақтимизда, мушу мәсчитниң сиртида ‛лаилаһә иллаһ‚ дегән хәт бар иди. Лекин һазир у хәт йоқ, орниға хитайниң байриқини есип қоюпту. Биз барған мәсчитләрниң тешидики тамлириға ‛дөләтниң бирлики диндин муһим‚ дегәнгә охшаш шоарлар йезилған икән.”
Әнәс билән синан һәр иккиси охшашла бу йәрдә һаятидики әң ғәлитә бир қетимлиқ җүмә хутбисини аңлиғанлиқини билдүрди.
Әнәс оқулған хутбә һәққидә тохтилип мундақ деди: “хутбини башта хитайчә оқуди. Биз имам хитай охшайду, дәп ойлидуқ. Кейин уйғурчә оқушқа башлиди. Йәнә бир нәрсини қошумчә қилип қойсам, бизни мушу мәсчиткә бериңлар дегининиң сәвәби чәт әлликләр пәқәт мушу мәсчиттила намаз оқуялиса керәк. Мәсчиттә асасән пакистанлиқ, афғанистанлиқ кишиләр бар иди. Уйғурлардин он нәччә яшанған киши бар иди, яшлар йоқ. Өткәндә хақан фидан зиярәт қилған мәсчит дәл биз барған мушу мәсчит икән. Сүрәт вә видийоларға қарисам, хақан фидан барғанда мәсчит вә мәсчиттики гиләмләр пакпакиз туриду. Биз барған вақиттики билән тамамән охшимайду, җуму. Имамниң қилған хутбисигә кәлсәк, имам гепини ‛вәтәнни сөйүш иманниң җүмлисидиндур‚ дәп башлиди. Мән анчә-мунчә уйғурчә өгәнгән вә түркчә билән уйғурчә хили йеқин тиллардин болғачқа, имамниң дегәнлирини асасий җәһәттин чүшәндим. Униңдин кейин ‛компартийәгә итаәт, аллаһқа итаәт қилған билән охшаш, дөлитимизниң мушундақ яхши болуши компартийәниң вә даһимиз ши җинпиңниң болғанлиқидиндур. Бизни мушундақ яхши күнгә ериштүргәнлики үчүн рәһбиримиз ши җинпиңға рәһмәт ейтимиз, дегәндәк дин билән һеч алақиси йоқ сиясий гәпләрни қилди. Улар динни хитайчилаштуруп болупту. Гәпниң арисида ‛аллаһ‚ дәп қистуруп қоймиған болса иди, төвә әстаһпурулла, мән у йәрдә ши җинпиңни тәңри дәп вәз ейтиватиду, дәп чүшәнгән болаттим. Йәни улар динни ашу дәриҗидә хитайчилаштурупту.”
Шуниң билән бу яшлар бундақ имамниң арқисида оқуған намаз қобул болмайду, дәп меһманханилириға қайтипту. Улар үрүмчидә икки күн туруш җәрянида асасән түрлүк сәвәбләр түпәйлидин пәқәт саяһәтчиләр айлинидиған йәрләрнила айлиналапту. Улар бу хил саяһәт мәркәзлиридин сиртқа чиқип, үрүмчиниң нормал һаятини көрәлмигәнликидин әпсусланғанлиқни билдүрүшти.
Әнәс үрүмчи һәққидики зияритимизниң ахирида коча айлиниш җәрянида учриған бир вәқәни сөзләп бәрди. Униң ейтишичә, улар коча айлинип кетип барса, кочида бир дуканниң алдида уссул ойнаватқан бир кишигә учрапту. У киши буларниң түрк икәнликини билгәндин кейин, туюқсизла әнәсниң қолидин қаттиқ тартип уни өзигә йеқинлаштурғандин кейин, “мениң акам бир йил болди, ичидә” дәпту вә дәрһалла қолини қоюветип уссулини давам қилипту. Әнәсләрму немә дейишини биләлмәй аста-аста у йәрдин узақлишип. Әнәс һазирғичә ашу кишиниң көзлиридики чарәсизликни унтуялмайдиғанлиқини, ашу күн хиялиға кирип қалса, қолиниң һазирму титрәйдиғанлиқини ейтти. У ғулҗадики ашу қошниси 30 йилдин бери йоқап кәткән уйғур бовай вә йолда қолиға есилған уйғур йигитниң худди “дуняға дәп қой, улар бизни унтуп қалмисун” дегәндәк қилип бу гәпләрни өзигә ейтқанлиқини һес қилидикән.
Синан ахирида ғулҗа вә үрүмчини көргәндин кейинки һессиятини хуласиләп мундақ деди: “қайта десәм, чоң шәһәрләр икән. Лекин уйғурларниң мәдәнийити болса пәқәтла саяһәтчиләргә көрситидиған вә уларниң көңлини ачидиған сәһнидики оюнға охшап қапту. Мениң буларни көрүп көңлүм бәк йерим болди. Өзиңизниң мусулман түрк қериндашлириңизни бундақ әһвалда көрүш һәқиқәтән бәк ечинишлиқ. Хитай саяһәтчиләр үчүн уйғурларни уссулға салидикән. Андин миңларчә хитайлар уларни рәсим вә видийоларға тартип көңүл ачидикән. Уйғурларниң нәччә миң йиллиқ мәдәнийитиниң саяһәтчиләр үчүнла хизмәт қилдуридиған бир көңүл ечиш васитисигә айландурулуши, бәк ечинишлиқ. Десәм тилим көйиду, қериндашлиримизға худди һайванатлар бағчисидики һайванатларға, бағчилардики оюн қоюп кишини күлдүридиған серикчиләргә охшаш муамилә қелинидикән. Униңдин башқа нәччә миң йиллиқ тарихий мәсчитләр, диний билимләр өгитилгән мәдрисәләр һазир саяһәтчиләр айлинидиған хатирә буюмлири дуканлириға, көңүл ечиш сорунлириға яки қәһвәханиларға айландурулупту.”
Әнәс билән синан вә уларниң достлири бәк диққәт тартмаслиқ үчүн анчә-мунчә хитайлар биләнму рәсимгә чүшүп, ютиюбир қияпитигә керип, үрүмчидики сәпирини сақ саламәт түгәткән. Улар 5-айниң 25-күни сәпириниң кейинки бекити болған турпанға қарап йолға чиққан.