Gülruy esqer: “A'ilimizdikiler 5 yildin buyan ‛emdi nöwet kimge kéler?‚ dégen teshwishte yashiduq”

Xitay hökümiti Uyghurlargha qarita irqiy qirghinchiliq yürgüzmekte.

Xitay hökümiti Uyghur diyarida keng kölemlik tutqunni bashlighan 2016-yilidin buyan, Uyghur jem'iyitide közge körün'gen ziyaliylar a'ilisidin bir emes, bir-qanche, hetta pütün a'ile boyiche xitayning tuyuqsiz hem sewebsiz tutqun qilishigha uchrighanlar az emes. Amérikadiki Uyghur ziyaliysi gülruy esqer xanim besh yildin buyan Uyghur diyarida qalghan uruq-tughqanliri heqqide qayta-qayta shum xewerlerni anglap kéliwatqan bolsimu, emma ular bilen héchqandaq alaqe qilalmighan. U a'ilisidikilerni qutquzush üchün toxtimay metbu'atlargha guwahliq bérip kéliwatqan muhajirettiki minglighan Uyghurlarning biridur.

Gülruy 2019-yili féwralda radiyomizgha öz akisi, közge kürün'gen Uyghur terjiman hösenjan esqerning 2018-yili 4-aylar mezgilide tutqun qilin'ghanliqi heqqide melumat bergen idi. Hüsenjan esqer bu yil 50 yashta bolup, u béyjingdiki merkiziy milletler uniwérsitétining til-edebiyat kespini püttürgen iken. U tutulghanda Uyghur aptonom rayonluq milletler til-yéziq komitéti atalghular ishxanisining mu'awin mudiri bolup ishlewatqan iken.

Gülruy yene öz hedisi adile esqer bilen el söygen mutepekkur yazghuchi yarmuhemmet tahir tughluqning emdila 30 yashning qarisini alghan ikki oghli behram yarmuhemmet bilen éhram yarmuhemmet ikkiylenning arqa-arqidin tutqun qilin'ghanliqi heqqidimu guwahliq bergen idi.

Gülruy xanimning chüshendürüshige qarighanda, merhum yarmuhemmet tahir tughluq ependining kichik oghli éhram yarmuhemmet 2016-yilning axirida qolgha élin'ghan we 10 yil késiwétilgen. 2017-Béshida chong oghli behram yarmuhemmet “Qayta terbiyilesh mektipi” ge élip kétilgen.

Gülruy yéqinda türkiyediki tughqanliridin behram yarmuhemmetning 2019-yilida qoyup bérilgenliki, éhramningmu 2021-yili martta qoyup bérilmekchi ikenlikidin xewer tapqan bolsimu, emma hazirghiche qoyup bérilmigenlikini anglighan. Özining aldida tughulup chong bolghan yash jiyenlirining paji'eliridin azabliniwatqan we ensirep kéliwatqan gülruy, yuqiriqi ehwallardin xewer tapqan bolsimu, emma tughqanlirining xatirjemliki üchün bir mezgil guwahliq bérishtin toxtap, jiyenlirining a'ilisi bilen jem bolush xewirini kütken. Halbuki, u emdi dawasini qilidighan uruq-tughqanlirining sanining azlimighanliqini bilgen.

U yéqinda yene ikkinchi hedisining yoldishi, yeni yéznisi ezimet bextining 2019-yili lagérgha élip kétilip, bir qanche aydin kéyin qoyup bérilgenlikini, emma 2021-yili may éyida xitay hökümiti teripidin ish ornidin qayta tutulup kétilgenlikini anglighan.

Gulruyning bergen melumatigha qarighanda, ezimet bexti tarix oqutquchisi bolup, ürümchi shehiridiki shinjang ishlepchiqirish-qurulush bingtu'eni darilmu'elliminde xizmet qiliwatqan iken.

Biz gulruy xanim yetküzgen uchurgha asasen, ezimet bextining ehwalini igilesh üchün, bir qanche kündin buyan bingtu'en darilmu'ellimin'ge qayta-qayta téléfon qilghan bolsaqmu, ular jawab bérishni ret qilip keldi.

Biz yene bingtu'en ma'arip idarisi kadirlar bölümige téléfon qilip soriduq. Emma téléfonni alghan xadim, Uyghur oqutquchilargha mes'ul bölümdin sorishimizni éytip, téléfonni mezkur organning aly ma'arip kadirlar bölümige ular berdi.

Gerche bir Uyghur kadir téléfonni alghan bolsimu, emma ezimet bextining ehwalidin özining xewersiz ikenlikini bildürdi.

Biz uningdin burun bir qétim lagérda “Terbiyelesh” ke qatniship qoyup bérilgenlerning qayta tutulup kétish sewebini sorighinimizda, u so'alimizgha biwaste jawab bériptin özini qachurdi, emma buni inkar qilmidi. Bu kadir “Uyghurlarning qayta tutulushini toghra chüshinishke tégishlik bir ish” dégendek érensizlik bilen: “Ular tutulghan teqdirdimu tekshürüshtin kéyin eger mesile bolmisa, qoyup bérilidu. Ularning xizmet we turmushi normal kétip baridu,” dédi.

Gulruygha oxshash a'ile ezaliri tuyuqsiz tutup kétilgen yaki tutulghandin kéyin qanunsiz halda késilip xewersiz ghayip bolushlarning, muhajirette a'ilisi bilen alaqilishalmaywatqan Uyghurlargha éghir azab we ensizlik élip kéliwatqanliqi melum.

Gülruy xanimning periziche, xitay hökümiti Uyghur tili, tarixi we medeniyitige a'it barliq kitab-matériyallarni qaytidin tekshürüsh, til we tarix oqutquchilarni yoqitish dolqunini qayta tekrarlawatqan iken. U xitayning bir qétim tutqunigha uchrap “Qara tizimlik” ke chüshken uruq-tughqanlirining, bolupmu ghururluq yéznisining bash egmes xaraktéri seweblikmu qayta tutqun jeryanida éghir jaza we shiddetlik qiyin-qistaqlargha uchrishidin endishe qilmaqta iken.

10 Yildin buyan amérikada yashawatqan gülruy esqer Uyghur jem'iyitide alahide hörmetke sazawer töhpikar ma'aripchi, Uyghur klassik edebiyati tetqiqatchisi, sabiq qeshqer pédagogika institutining oqutquchisi merhum esqer hüseyinning qizidur.

Bu a'ilidin 3 ewlad kishiler xitay hökümitining basturush we parakendichilikidin qutulalmay kelmektiken. Gulruy xanim chet el metbu'atlirigha bergen guwahliqlirida, öz a'ilisige oxshash Uyghur ziyaliy a'ilisidin bir qanche ewladning xitayning keng kölemlik tutqunda jaza lagérlirigha qamalghanliqini, buning bir milletke nisbeten irqiy qirghinchiliqning tipik bir misali ikenlikini bayan qilip kelgen.

Xitay hökümiti gulruyning a'ilisige oxshashla bir qisim kishilerning tutqun qilin'ghan a'ilisi heqqide bergen süretlik, awazliq we ispatliq guwahliqlirini inkar qilghandin bashqa yene gherb muxbirlirining ular heqqidiki so'allirighimu izchil türde “Yalghanchiliq” qalpiqini kiygüzüp kelmekte. Xitay da'iriliri hetta hayat yaki hayat emeslikini sürüshte qilghanlargha “Bundaq kishi mewjut emes” digendek jawablarni bermekte, ulargha ashkara halda qara chaplap hujum qilish arqiliq ularning awazini üchürüshke urunup kelmekte.