Xitay hökümitining Uyghur éli bilen tibetni tutashturidighan tömür yol yasishining arqa körünüshi we sewebi néme?

Nöwette xitay hökümiti mal teminlesh zenjiri, énérgiye we xewpsizlikini kapaletke ige qilish üchün Uyghur éli bilen tibetni tutashturidighan tömür yol yasash qarari alghanliqini jakarlighanidi. Mutexessisler xitayning bu tömür yol arqiliq Uyghur élini we tibetni téximu qattiq kontrol qilish shuning bilen bir waqitta chégra rayonlirini wasite qilip turup, chet elde tesir da'irisini kéngeytmekchi bolghanliqini ilgiri sürmekte.

 “Jenubiy xitay etigenliki pochtisi” gézitining 2024-yili 6-ayning 3-kündiki xewirige asaslan'ghanda xitay tömür yol idarisi gherbiy rayondiki nurghun jaylarning téxi échilmighanliqini, Uyghur rayoni bilen tibetke kirip-chiqidighan asasliq we istratégiyelik yollarning téxi yasalmighanliqi tüpeylidin “Gherbiy rayonning tömür yol toridiki boshluqni toldurup, mezkur rayonlar bilen ichkiri xitay otturisidiki köp liniyelik qatnash yolini rawanlashturushning muhimliqi” ilgiri sürgen. Shunga xitay hökümiti Uyghur rayoni bilen tibetni tutashturidighan tömür yol yasash qarari alghan.

Xitayning yuqiri derijilik tömür yol pilanlighuchisi lyu wénshen (Liu Wenxian) Uyghur rayoni we tibet tömür yoli toghruluq mundaq dégen: “Teminlesh zenjiri we énérgiye bixeterlikini közde tutup bu tömür yolni yasash qarar qilindi. Bu, shinjang we tibet bilen tömür yol alaqisini tereqqiy qilduridu. Bu shinjang we tibet tömür yoli dölet tömür yol toridiki ‛boshluq‚ ni toldurup, ‛asasliq dölet istratégiyesi‚ emeliyleshtüridu”.

Amérikadiki siyasiy analizchi, doktor andérs kor (Anders Corr) xitay hökümitining Uyghur rayoni bilen tibetni tutashturidighan tömür yol yasash qararigha jiddiy inkas qayturup, xitay hökümitining bu tömür yolni mal toshush üchünla qollinipla qalmastin belki zéminini kéngeytish üchün qollinidighanliqini ilgiri sürdi. U mundaq dédi:

 “Xitay tarixtin buyan tömür yollarni zéminini kontrol qilish, zéminini kéngeytish we yük we mal toshush üchün qollinip kelgen. Xitay bilen hindistan arisida aqsay chin qatarliq zéminlarning igilik hoquqi heqqide ixtilapliri bar. Xitay Uyghur rayoni bilen tibetni tutashturidighan tömür yolni yasash arqiliq aqsay chinning xitay zémini ikenlikini körsitish we özini heqliq chiqirishqa urunuwatidu. Yene kélip bu yerde urush éhtimalimu bar. Yol we tömür yol qatarliq eslihe qurulushi we dawamliq xitay nopusini yötkesh arqiliq bu rayonni kontrol qilishqa tirishiwatidu. Shuning bilen bir waqitta xitay xelq'arada tonulushini we tesirini kücheytishni meqset qilghan”.

Türkiye hajettepe uniwérsitéti tarix fakultétining dotsénti, doktor erkin ekrem radiyomiz ziyaritini qobul qilip bu heqte köz qarshini sherhlep mundaq dédi: “Xitay hökümiti sherqi türkistan we tibet bilen sodini tereqqiy qildurush, bu rayonlardin xitaygha bayliqlarni yötkesh, köplep xitay nopusini bu rayonlargha yötkesh arqiliq herqaysi tereplerdin sherqi türkistan we tibetni xitaylashturush, sherqi türkistan we tibetning bixeterliki we chégra bixeterlikini qoghdash qatarliq seweblerdin bu Uyghur rayoni bilen tibetni tutashturidighan tömür yol yasash qararini aldi”.

 Chingxu'a uniwérsitétidin ismini ashkarilashni xalimighan bir tetqiqatchi “Jenubiy xitay etigenliki pochtisi” gézitining Uyghur rayoni bilen tibetni tutashturidighan tömür yol heqqide sorighan so'aligha jawab bérip mundaq dégen: “Xitayning shinjanggha we tibetke qarita ‛chong pilani‚ bar, bu rayon yawropa sodisining derwazisi bolup, chégra bixeterliki üchün intayin muhim”.

Uyghur kishilik hoquq qurulushining tetqiqat diréktori doktor hénrik shajiwsk (Henryk Szadziewski) xitayning Uyghur éli we tibetke qarita yolgha qoyghan dölet istratégiyesi we “Chong pilani” ning iqtisadiy, siyasiy we bixeterlikke munasiwetlik ikenlikini ilgiri sürdi. U mundaq dédi:

 “Xitay dewatqan chong pilan néme désingiz, buni iqtisadiy, siyasiy we bixeterlikke munasiwetlik déyishke bolidu. Yeni xitay xelq'arada tesirini kücheytish üchün Uyghur rayoni bilen tibetni tutashturidighan tömür yolini yasashni pilanlidi. Xitayning köp arzuliri bar. Ular dunyawi chong dölet bolushni arzu qiliwatidu. Shi jinping xitayning bu chüshining 2050-yilida emelge ashidighanliqini élan qildi. Bu tömür yol xitaydin mal éksport qilipla qalmastin, hökümetning qimmet qarishinimu élip chiqidu. Bu insanlarni qorquwatidu. Bu xelq'ara kishilik hoquq sistémisi we insanlarning erkinlikige xiris élip kélidu. Shunga chong pilan néme ikenlikini éniq bilmeymiz. Emma biz peqet bu chong pilanni perez qilalaymiz. Bu yerde muhim bolghini xitay chégra rayonlirini wasite qilip turup, chet elde tesir da'irisini kéngeytmekchi boluwatidu”.