Uyghur tilini saqlap qélish teshebbusi we lagérlarning üch ölchemlik teswiri amérika dölet mejliside alqishlandi

Washin'gtondin muxbirimiz eziz teyyarlidi
2024.05.23
Roshen-abbas-1024

“Uyghur herikiti teshkilati” ning mudiri roshen abbas sözlewatidu. 2024-Yili 22-may, washin'gton Alim Séytof

Rishat-Abbas

Uyghur akadémiyesining re'isi rishat abbas sözlewatidu. 2024-Yili 22-may, washin'gton Alim Séytof

allison-1024

Amérika tashqi ishlar ministirliqining muweqqet yardemchi ministiri allison pitérs (Allison Peters). 2024-Yili 22-may, washin'gton Alim Séytof

Anjali Kaur-1024

Amérika xelq'ara tereqqiyat orginining mu'awin bashqurghuchisi enjali ka'ur (Anjali Kaur). 2024-Yili 22-may, washin'gton Alim Séytof

Adrian-Zenz-1024

Amérikadiki kommunizm qurbanliri xatire fondi” ning aliy tetqiqatchisi, doktor adriyan zénz. 2024-Yili 22-may, washin'gton Alim Séytof

ana-til-korunush-1024

22-May küni amérika awam palatasida chaqirilghan “Uyghur tilini saqlap qélish we Uyghur qirghinchiliqining teswiri körünüshi” témisidiki yighin körünüshi. 2024-Yili 22-may, washin'gton Alim Séytof

Peace-Scott-1024

Amérika tinchliq institutidin skot (Scott). 2024-Yili 22-may, washin'gton Alim Séytof

ana-til-korunush-1-1024

22-May küni amérika awam palatasida chaqirilghan “Uyghur tilini saqlap qélish we Uyghur qirghinchiliqining teswiri körünüshi” témisidiki yighin körünüshi. 2024-Yili 22-may, washin'gton Alim Séytof

Bextiyar-omer-1024

Uyghur edliye ambiri munbiri mudiri bextiyar ömer. 2024-Yili 22-may, washin'gton Alim Séytof

Sophie-Richardson-1024

Kishilik hoquqni közitish teshkilatining xitay ishliri mudiri sofiy richardson (Sophie Richardson). 2024-Yili 22-may, washin'gton Alim Séytof

Young-Kim-1024

Amérika awam palata ezasi yang kim (Young Kim). 2024-Yili 22-may, washin'gton Alim Séytof

Dean-Baxendale-1024

Neshriyat sodigiri di'an bekséndél (Dean Baxendale) . 2024-Yili 22-may, washin'gton Alim Séytof

Tom-Suozzi-1024

Amérika awam palatasining ezasi tom swazi (Tom Suozzi) . 2024-Yili 22-may, washin'gton Alim Séytof

Bahriyar-Omer-2

Uyghur edliye ambiri munbiri mudiri bextiyar ömer. 2024-Yili 22-may, washin'gton Alim Séytof

ana-til-03-1024

22-May küni amérika awam palatasida chaqirilghan “Uyghur tilini saqlap qélish we Uyghur qirghinchiliqining teswiri körünüshi” témisidiki yighin körünüshi. 2024-Yili 22-may, washin'gton Alim Séytof

roshen-abbas-ana-til-02

22-May küni amérika awam palatasida chaqirilghan “Uyghur tilini saqlap qélish we Uyghur qirghinchiliqining teswiri körünüshi” témisidiki yighin körünüshi. 2024-Yili 22-may, washin'gton Alim Séytof

lager-shahiti-uaa-elfidar

22-May küni amérika awam palatasida chaqirilghan “Uyghur tilini saqlap qélish we Uyghur qirghinchiliqining teswiri körünüshi” témisidiki yighin körünüshi. 2024-Yili 22-may, washin'gton Alim Séytof

Uyghur diyaridiki qirghinchiliq bir mehel dunyaning zor diqqitini qozghap kelgen bolsimu, emma xelq'ara weziyettiki jiddiy özgirishler buningda yéngi yüzlinishlerni barliqqa keltürüwatqanliqi melum. Ene shu xil ré'alliqqa nisbeten kishilerning tonushini östürüsh, shuningdek nöwette Uyghurlar bashtin kechürüwatqan qismetlerning qandaqtur ötkünchi hadise emes, eksiche sistémiliq halda izchil dawam qiliwatqan qirghinchiliq ikenlikini yene bir qétim eskertish tirishchanliqi 22-may küni kechqurun amérika awam palatasida chaqirilghan “Uyghur tilini saqlap qélish we Uyghur qirghinchiliqining teswiri körünüshi” témisidiki yighinda eks etti.

Uyghur akadémiyesi, Uyghur herikiti, Uyghur edliye arxip ambiri qatarliq orunlarning ortaq sahibxaniliqida wujudqa chiqqan bu qétimliq yighinni Uyghurlar heqqidiki bir qétimliq ehwal tonushturush pa'aliyiti dégendin köre, Uyghur jem'iyiti duch kéliwatqan ré'alliqning qanchilik texirsiz boluwatqanliqini téximu janliq körsitish tirishchanliqi déyish mumkin. Xitay hökümiti özlirining siyasiy we iqtisad sahesidiki qudritini destek qilghan halda xelq'arada özlirining qiliwatqanlirini “Térrorluqqa we ashqunluqqa qarshi küresh” dep teswirlep kéliwatqan bolsimu, Uyghur akadémiyesi we Uyghur edliye arxip ambiri bu qétim namayan qilghan ré'alliq xitayning qandaq yalghanchiliq qiliwatqanliqini yene bir qétim körsitip berdi.

“Uyghurche derslik kitablar Uyghur tilini saqlap qélishtiki bir muhim qedem!”

Uyghur diyaridiki qirghinchiliqta muhim nishanlarning biri del Uyghur milliy kimlikining eng yarqin ipadiliridin bolghan Uyghur tili bolghanliqi melum. Uyghur akadémiyesining re'isi, doktor rishat abbasning körsitishiche, xitay hökümiti Uyghur tilini yoqitishni nöwettiki qirghinchiliqning eng aktip xizmet nishani qiliwatqanda, amérika tinchliq instituti qatarliq orunlarning iqtisadiy jehettiki yardimi tüpeylidin muhajiret hayatida Uyghur tilini we medeniyitini saqlap qélishqa kichikkine bolsimu yardimi bolushi üchün Uyghur tili derslikini tüzüp chiqish qurulushini bashlighan.

Muhajirettiki Uyghurlarning bir qétimliq kolléktip emgiki süpitide wujudqa chiqqan besh qisimliq “Uyghur til-edebiyat dersliki” kitabi élipbe basquchidin taki yuqiri sewiyelik oqushluqqiche bolghan mezmunlarni öz ichige alghan bir yürüsh toplam bolup, normalda birnechche yilliq ana til oqutushi üchün yéterlik. Bu kitabqa ejir qilghan kishilerning biri, xarward uniwérsitétining Uyghur tili oqutquchisi gülnar eziz bu heqte söz bolghanda, “Xitay hökümiti alliqachan qizil tashlq höjjet chiqirip Uyghur tilini ma'arip sahesidin siqip chiqardi. Emma bu derslik kitablar bizning buninggha qarshi turushimizdiki bir qedem bolup qalghusi” dep körsetkinidek muhajirettiki Uyghur ziyaliylirining bu toplamgha singdürgen kolléktip emgiki yene bir yaqtin Uyghurlarning bu xildiki qirghinchiliqqa qarshi turush iradisining namayendisi süpitide ongushluq tamamlan'ghan.

Uyghur akadémiyesi idare hey'itining mes'ulliridin biri bolghan abdulhemid qaraxan yighin ehlige bu toplamning qandaq wujudqa kelgenliki heqqide qisqiche chüshenche berdi. Uning bayan qilishiche, bu toplamni ishlesh birnechche yilliq japaliq emgekning mehsuli bolup, deslepki qedemde buning omumi layihesini qandaq tüzüsh we qandaq tamamlash üchün mexsus komitét tesis qilin'ghan. Shundaqla amérika we türkiye qatarliq jaylarda “Qirghinchiliq dawam qiliwatqanda Uyghur tilini saqlap qélish” témisida ilmiy muhakime yighini chaqirilghan, shuningdek bu jehettiki konkrét xizmetlerni téximu tepsiliy muzakire we muhakime qilish üchün birnechche qétimliq bash qoshush yighini chaqirilghan. Bu jeryanda mezmun, qurulma we shekil qatarliq jehetlerde pikir birliki hasil qilinip, “Derslik kitab heqiqiy menide Uyghurche bolush, sherqiy türkistan rohi derslik kitabtin orun élish, oqush-yézish-anglash bir gewdilishish” dégendek asasiy pirinsip qobul qilin'ghan. Ene shu yosunda deslepki sinaq nusxa bolghan besh qisimliq toplam dunyagha kelgen.

Amérika tinchliq instituti ottura asiya bölümining diréktori skot wordén (Scott Worden) del mushu xil qirghinchiliq dawam qiliwatqanda, mushundaq bir derslik guruppisini iqtisadiy jehettin qollashning emeliyette yoqiliwatqan bir güzel tilni saqlap qélishtiki muhim bir qedem bolidighanliqini alahide tekitleydu. Shunga ular buning aldinqi we kéyinki basquchliridiki barliq xizmetlerni zor küch bilen qollighan.

Nöwette herqaysi jaylarda Uyghur ana til mektepliri köplep quruluwatqan we mewjut boluwatqan bolsimu, bir tutash derslikning kemchil bolushi bir zor qiyinchiliq bolup biliniwatqanliqi melum. Mushu xildiki derslik kitablarning köplep neshr qilinishi del ashu xil boshluqni toldurushtiki bir muhim qedem, dep qarilishqa bashlighan.

“Amérika hökümiti herqachan Uyghurlarni qollaydu!”

Uyghur diyaridiki qirghinchiliq tashqi dunyagha köplep bilinishke bashlighandin buyan bu heqte eng küchlük inkas qayturghan dölet amérika boldi. Bolupmu Uyghur qirghinchiliqi heqqide qararning élinishi, buninggha qarshi turush yolidiki deslepki qedemler süpitide birnechche qanun layihesining resmiy qanun'gha aylinishi bu jehette bir xelq'araliq ülge yaratqanliqi melum. Halbuki, xitay hökümitining Uyghurlarni qirghin qilishigha alaqidar qedem-basquchliri alliqachan xitay chégrasidin halqip muhajirettiki Uyghurlarnimu nishan qilishqa bashlighandin kéyin bu xildiki chégra halqighan basturushning amérika üchünmu xewp boluwatqanliqi téximu ashkara boldi. Amérika tashqi ishlar ministirliqining muweqqet yardemchi ministiri allison pitérs (Allison Peters) ning pikriche, xitayning bu xildiki qilmishlirini amérika hökümiti hergizmu qobul qilalmaydu we buninggha qarap turmaydu. U bu ehwallar heqqide söz bolghanda “Amérika hökümiti we xelqi herqachan Uyghurlar bilen bille” dédi.

Allison xanimning bildürüshiche, amérika hökümitining Uyghur qirghinchiliqi heqqidiki meydani izchil dawam qiliwatqan bolup, ular buningda téximu köp xelq'araliq ittipaqdashlar tori hasil qilish, xitayning Uyghur qirghinchiliqidiki jawabkarliqini sürüshte qilish, birleshken döletler teshkilati (b d t) munbiride Uyghurlar mesilisini tilgha élish qatarliq sahelerde qolidin kélishiche tiriship kelmekte. Shundaq bolghanliqi üchün amérika dölet mejlisining bir qisim ezaliri izchil türde buni emelge ashurush üchün qolidin kélishiche xizmet qilmaqta. Gerche hazir bu xildiki dölet mejlisi ezaliri awam we kéngesh palatasida mutleq üstünlükni igilimigen bolsimu boshashmastin “Awazsizlarning awazi bolush” pirinsipi boyiche ish körüp kelmekte. Bu nuqtini bu qétimqi yighinda söz qilghan awam palata ezasi, Uyghurlar heqqidiki birnechche qanun layihesining awazgha qoyulushi we maqullinishigha zor ejir qilghan kishilerning biri bolghan yang kim (Young Kim) xanimmu alahide tekitlep ötti.

Uning pikriche, kolléktip halda amérika awam palatasida mushu xildiki sadalarni yangritish öz nöwitide bu xildiki sadalarning téximu zoriyishigha yol achidu. Bundaq ehwalda Uyghur tili we medeniyitini saqlap qélishni merkez qilghan halda awaz chiqirish téximu muhim. Uyghurlar özlirining xitaylardin perqliq bolghan tili, medeniyiti we dini étiqadi üchünla mushundaq bir qirghinchiliqqa duch kéliwatqanda bundaq sadalar toxtap qalmasliqi, amérika siyasiy sahesimu buninggha mas halda téximu konkrét bolghan heriketke ötüshi lazim. Del shundaq bolghanliqi üchün u özi tonushturghan Uyghurlar heqqidiki qanun layihesi resmiy qanun'gha aylanmighuche bu yoldin hergizmu qaytmaydighanliqini éytqanda zalda güldüras alqish yangridi.

Amérika awam palatasining ezasi, Uyghurlar heqqidiki qanun layihelirining muzakire qilinishi we maqullinishi üchün zor küch chiqarghan kishilerdin tom swazi (Tom Suozzi) ependimu mushu nuqtini alahide eskertti. Uning pikriche, nöwettiki Uyghur qirghinchiliqida Uyghur tili we medeniyiti peyda qilghan jarahetler mushu ewlad bilenla tügep ketmeydu. Eksiche buning tesiri kéyinki nechche on yilda oxshimighan shekillerde dawamliq mewjut bolidu. Shunga bu jehette ghayet zor adem küchi we maliye küchi serp bolidighan bu xil türlerni qollashqa téximu köp sahelerni jelp qilish zörür. Hazir Uyghur jem'iyiti qandaq qismetlerge we kiriziske duch kéliwatqanliqini köp qisim kishiler bilidu. “Shinjang saqchi höjjetliri” namidiki höjjetler élan qilin'ghili ikki yil bolup qalghanda, bu téximu shundaq. Emma amérika üchün düshmen boluwatqan küchler he dése ottura sherqtiki mesililerge ot quyruqluq qilip Uyghur qirghinchiliqini untuldurushqa tirishmaqta. Bundaq ehwalda sani köp bolmighan kichik guruppilar hergizmu rohini chüshürmestin heqqaniyet üchün boluwatqan küreshlirini izchil dawam qilishi, shu arqiliq téximu chong qollash we ghelibini qolgha keltürüshke yol échishi lazim.

“Jaza lagérliri men oylighandinmu qorqunchluq iken!”

Uyghur diyaridiki lagér sistémisini eng tepsiliy bayan qilip bergen höjjetlerning biri “Shinjang saqchi höjjetliri” namidiki ichki arxiplar bolup, eyni waqitta kishilerning lagér heqqidiki chüshenchisini qattiq bir chalghitqan idi. Bolupmu xitay hökümiti “Hüner-téxnika öginish orni” dep perdazlawatqan “Terbiyelesh merkezliri” ning emeliyette türmilerdinmu qattiq bashqurulidighan, shundaqla xalighan shekildiki ölüm-yétim weqeliri köp yüz béridighan bir jay ikenlikini janliq yosunda körsitip bergen idi. Yighin meydanigha chöridep tizilghan tallanma süretler taxtisi del ashular jümlisidin bolup, Uyghur edliye arxip ambiri mes'ul bolup teyyarlighan bu heqtiki üch ölchem (3D)lik lagér teswiri buning derijidin tashqiri konkrétlashqan teswiriy bayani sheklide yighin ehlige sunuldi.

Bu türge mes'ul bolghan kishilerdin bextiyar ömer bu xizmet heqqide chüshenche bérish bilen birge lagérlardiki jismaniy we rohiy qiynashni kishilerge eng zor derijide janliq körsitip bérishning buningdiki asasliq meqset ikenlikini körsitip ötti. Ular teyyarlighan üch ölchemlik lagér teswiri lagérlargha mehbuslarni élip kélish, ularni soraq qilish, türlük tébbiy sinaqlarni tetbiqlash, jismaniy qiynaq, siyasiy ménge yuyush, tutqunlarni mejburiy emgekke sélish qatarliq halqilarni janliq shekilde körsitip bérish arqiliq yighin ehlining qelbini lerzige saldi.

Bolupmu amérika dölet mejlisi qarmiqidiki xitay ishliri ijra'iye komitétining xizmetchiler diréktori piro tozi (Piero Tozzi) ependi bu xildiki üch ölchemlik teswirning bir muhim qismi bolghan durbunluq köz'eynekni biwasite taqash arqiliq köz'eynekning ichki ékranida körgen lagér teswiri heqqide söz qilip, “Bu néme dégen dehshet! lagérlar men oylighandinmu qorqunchluq iken” dep saldi.

Bu qétimqi yighin Uyghur jem'iyiti heqqidiki ré'alliqning sel qarashqa bolmaydighan xaraktérini yene bir qétim janliq körsitip bergen pa'aliyet bolush süpitide köpligen Uyghur jama'iti, shuningdek herqaysi sahedin kelgen kishilerning ishtirakida qizghin keypiyat ichide axirlashti.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.