Amérikaliq Uyghur tili oqughuchiliri: “Uyghur tilini qoghdap qilish üchün xizmet qilishni xalaymiz”

Uyghur tili öginiwatqan amérikaliq oqughuchilardin (soldin) re'ise, abduréhim we ilham.

Melum bolushiche amérikadiki bezi aliy mekteplerde Uyghur tilini ögen'güchiler üchün ötiliwatqan Uyghur tili dersliri muhajirette Uyghur tilini saqlap qilishning ünümlük yolliridin biri bolupla qalmastin, belki chet'ellik oqughuchilarning Uyghurlar duch kéliwatqan milliy mewjutluq krizisini chüshinishige yol achqan.

2017-Yildin buyan Uyghur diyarida shiddet bilen köpeytilgen xitay oqutquchilar we xitaychilashturulghan Uyghur ma'aripi Uyghur til-yéziqning mewjutluqi üchün éghir kirzislarni élip kelgen. Ana wetinide krizisqa duch kelgen tili we kimlikini qoghdap qilish üchün muhajirette yashawatqan Uyghurlar özliri yashawatqan döletlerde her jehettin chare-tedbirler heqqide izden'gen. Uyghurlargha nisbeten eng xushallinarliqi amérikada bir qanche aliy mektepte Uyghur tili dersliklirining tesis qilinishi Uyghur tili we yéziqning saqlinip qilinishi we rawajlinishini küchlük asas bilen teminligen.

Jümlidin amérikadiki indi'ana uniwérsitéti merkizi yawro-asiya tetqiqati fakultéti amérikaliq oqughuchilarning Uyghur tili öginish bazisining birige aylan'ghan. Mezkur fakultétning Uyghur tili oqutquchisi pirofésor gülnisa nazarowa xanimning bildürüshiche, hazirghiche uningdin Uyghur tili ögen'gen oqughuchilarning sani 100din ashidiken.

Biz bu munasiwet bilen Uyghur tili öginiwatqan bir qanche amérikaliq oqughuchini ziyaret qilduq. Nöwette indi'ana uniwérsitétida gülnisa xanimdin Uyghur tili dersi éliwatqan situ mekla'olin (Stu McLaughlin) ning Uyghur tili öginish istiki özining tetqiqati sewebi bilen bashlan'ghan iken. Kéyinche u peqet tetqiqat üchün ishlitishtin Uyghurlarning til-yéziqi, medeniyitini chongqurlap öginishni bashlighan. Hetta u Uyghur dostliri arisida “Ilham” dégen ismi bilen tonushluq iken.

Ilhamning éytishiche u Uyghurlar nöwette duch kéliwatqan irqi qirghinchiliq we bashqa kimlik kirzislirigha a'it mesililerni yaxshi bilidiken. U, bu heqte söz qilip mundaq dédi: “Uyghurlarning öz yurtida krizisqa duch kelgen ana tilini amérika qatarliq bashqa döletlerde saqlap qilishi we uni rawajlandurushi intayin muhim”.

Re'ise dibbil(Raisa Dibble) qazaqistanning almuta shehiridiki bir Uyghur rayonida chong bolghan amérikaliq bolup, Uyghurlar we Uyghur tili tonushush tarixi bir qeder uzun iken. Hetta ata-anisi uninggha qazaqistanda ularni öyide turghuzghan qazaq momay re'ise xanimning ismi qoyghan.

U hazir bir shirkette boghaltir bolup ishlewatqan bolsimu, Uyghur mesilisige a'it bir qanche payda almaydighan organlar bilen hemkarliship, Uyghurlar üchün xizmet qilishni dawam qilip kelmektiken. U yéqinda Uyghur saghlamliq teshebbusi(Uyghur Wellness Initiative) ning programma diréktori bolup ishligen.

U yene amérikadiki “Yipek yoli tinchliq herikiti” jem'iyitining qurghuchisi néytin dudlés ependi bilen birlikte “Uyghurlargha erkinlik sepiri”, yeni dalada piyade méngish herikitige qatnashqan.

Ziyaritimiz jeryanida ziyaritimizni qobul qilghan oqughuchilarning bildürüshiche, ular Uyghur tili öginish jeryanida her sahediki Uyghurlar bilen tonushqan. Uyghurlarning örp-aditi ulargha chongqur tesir qaldurghan.

Re'isening bildürüshiche, uzun yil Uyghur jem'iyiti bilen ariliship ötüsh jeryanida uningda Uyghurlargha nisbeten chongqur hörmet tuyghusi qozghalghan. Uninggha Uyghurlarning uruq-tughqanchliqqa étibar bérishi nahayiti chongqur tesir qaldurghaniken.

Indi'ana uniwérsitéti din tarixi penliri doktori maykil kiratukiramir (Michael Krautkraemer) nöwette profésor gülnisa nazarowa xanimdin Uyghur tili dersige qatnishidiken. Uningmu bashqa Uyghurche ögen'gen chet'ellik oqughuchilargha oxshash Uyghurche ismi bar iken. U özini bizge tonushturghanda shundaq tebi'iyla “Méning Uyghurche ismim abduréhim” dep tonushturdi. Uning éytishiche u eslide Uyghurchini buningdin on nechche yil burun bir amérikaliq mu'ellimdin öginishke bashlighaniken. U Uyghurche sözlesh we yézishni öginipla qalmastin Uyghurlargha tonushluq bolghan nesirdin ependi letipiliridin yüz parchidin artuqini in'glizchigha terjime qilghan. U ziyaritimiz dawamida nesirdin ependi letipiliridin “Perijem yésun” namliq letipisini éytip berdi.

Yuqiriqigha oxshash Uyghur tilini ögen'gen we öginish jeryanida Uyghur tilidiki eserlerni in'gliz tiligha terjime qilghan amérikaliq oqughuchilar xili köp iken. Proféssor gülnisa nazarowa xanimning bu heqte radiyomizgha teminligen matériyalliri qatarida nikolas kontowas(Nikolas Kontovas) ning Uyghurche öginiwatqan chet'ellik oqughuchilarning paydilinishi üchün hazirlighan “Uyghur shé'ir oqurmenliri” (Uyghur Poetry Reader) namidiki 58 betlik terjime matériyali heqiqeten kishining qayilliqini qozghaydu.

Bu matériyal 2011-yili teyyarlan'ghan bolup, uningda abduréhim ötkür, téyipjan éliyow, muhemmetjan rashidin qatarliq Uyghurlargha tonushluq bolghan dangliq sha'irlarning shé'irliri in'gliz tiligha terjime qilin'ghan. Shé'irlardiki asasliq sözlükler, misralarning grammatikisi chüshendürülgen. Axirida barliq sha'irlarning terjimihali bérilgen.

Uningdin bashqa Uyghur tili öginiwatqan chet'ellik oqughuchilar ochuq énsiklopédiye bolghan wikipédiyening Uyghurche qismigha Uyghur diyarining tarixi, Uyghur medeniyitige a'it matériyallarni, Uyghur tilida yézilghan eserlerni kirgüzüsh qatarliq xizmetlerni qilishta küch chiqarmaqtiken.

Ziyaritimizning axirida ilham, re'ise, abduréhim qatarliq amérikaliq oqughuchilar radiyo dolqunliri arqiliq Uyghurlargha özlirining güzel tileklirini yollidi: “Uyghur tili we medeniyitini qoghdap qilish heqiqeten muhim. Biz buning üchün siler bilen bille xizmet qilishni xalaymiz.”