Уйғур зиялийлири: “ана тил күни” ни хатириләшла әмәс бәлки йоқитиливатқан уйғур тилини қоғдашни техиму күчәйтиш керәк

“меһрибан ана” (Ana Care) уйғур ана тил мәктипидә “ана тилим-җан тилим” намлиқ паалийәттә безәлгән сәһнә көрүнүши. 2024-Йили 25-феврал, фәйрфакс.

21-Феврал “дуня ана тил күни” һәрқайси дөләтләрдә хатириләнди. Бирләшкән дөләтләр тәшкилати 1999-йили рәсмий қарар чиқирип 21-феврални “дуня ана тил күни” дәп елан қилғаниди. Ундақта 21-февралниң “дуня ана тил күни” дәп бәлгилинишигә қандақ тарихий амиллар тәсир көрсәткән? нөвәттә хитайда уйғур тили маариптин чәклинип, уйғур тили еғир киризисқа учраватқан бүгүнки күндә, муһаҗирәттики уйғурлар үчүн ейтқанда “дуня ана тил” күнини хатириләш қандақ әһмийәткә игә? муһаҗирәттики уйғурлар уйғур ана тилини сақлап қелишта немиләрни қилалайду?

21-Феврал “дуня ана тил күни” бирләшкән дөләтләр тәшкилати маарип, илим-пән вә мәдәнийәт оргини тәрипидин 1999-йили 2-айниң 21-күни “хәлқара ана тил күни” дәп елан қилинғандин кейин, 2000-йили 21-февралдин башлап дуняниң һәрқайси җайлирида һәр йили дегүдәк хатирилинип кәлмәктә. Бу қарар баңладиш (әйни вақиттики шәрқий пакистан райони) да йүз бәргән бенгал тилини қоғдаш һәрикитигә һөрмәт билдүрүш үчүн оттуриға қоюлған. Җүмлидин һәрқайси дөләтләрдә муһаҗирәттә яшаватқан уйғурларму бу күнни хатириләп келиватқан болуп, болупму 2017-йили 9-айдин башлап, хитай һөкүмранлиқи астидики уйғур диярида уйғур тили маарипи мәктәпләрдә әмәлдин қалдурулғандин кейин, муһаҗирәттики уйғурлар арисида уйғур ана тилини қоғдаш тәшәббуси күчәйгән. Нөвәттә муһаҗирәттики уйғурлар өз дөләтлиридики уйғур тәшкилатлириниң орунлаштуруши вә һәрқайси дөләтләрдики ана тил мәктәплиридә “21-феврал ана тил күни” ни һәр хил паалийәтләр билән хатириләп кәлмәктә.

 Мәлум болушичә, 21-февралниң “дуня ана тил күни” қилип бәлгилинишигә, сәвәб болған бенгал тилини қоғдаш һәрикити, әйни чағда пакистанға тәвә болған шәрқий пакистанниң, йәни һазирқи баңладишниң мәркизи дакка шәһиридә 1952-йили 2-айниң 21-күни йүз бәргән. 1947-Йили пакистан һиндистандин айрилип, мустәқил дөләт болғанда, һазирқи баңладиш дөлити шәрқий пакистан райони дейилидиған болуп, оттуридики һиндистан дөлити арқилиқ, пакистандин айрилип туратти. Аһалисиниң көп қисми бенгал тиллиқ хәлқ болған бу район тил вә мәдәнийәт җәһәттин ғәрбий пакистан районидин пәрқлиқ иди. Әмма 1948-йили пакистан һөкүмити орду тилини дөләт тили қилип җакарлиғандин кейин, шәрқий пакистан районида бенгал тилиниму орду тили билән бирликтә қоллиниш тәшәббуслири күчәйгән.

1952-Йили 2-айниң 21-күни шәрқий пакистан районидики дакка университет оқуғучилириниң бенгал тилини қоғдаш, маарип вә һөкүмәт хизмәтлиридә бенгал тилини қоллинишни тәләп қилип өткүзгән зор көләмлик намайиши әң чоң һәрикәтләрниң бири болуп, намайиш шу күнниң өзидила сақчилар тәрипидин оқ чиқирилип қанлиқ бастурулған. Абдусалам, әбул баркат қатарлиқ намайиш башламчилири қаза қилған, нәччә йүз киши яриланған. Кейинки йилларда баңладишлиқлар һәр йили 21-феврал күнидә ана тилини қоғдаш үчүн елип берилған бу намайишни хатириләп кәлгән.

1999-Йили б д т маарип, илим-пән вә мәдәнийәт оргини рәсмий қарар елан қилип, баңладишта йүз бәргән “ана тилни қоғдаш намайиши” ни хатириләш арқилиқ, дуняниң һәрқайси җайлирида йоқилиш гирдабиға берип қеливатқан тилларни қоғдашни тәшәббус қилған.

 Америкадики харвард университетниң уйғур тили оқутқучиси гүлнар езиз ханимниң билдүрүшичә, нөвәттә хитай һөкүмранлиқи астидики уйғурлар вәзийитиниму әйни чағдики баңладишта ана тил чәкләнгән вәзийәткә охшаш дейишкә болидикән.

Униң билдүрүшичә, нөвәттә уйғур диярида уйғурларниң ана тили маарип вә башқа һәр саһәдә чәклимигә учраватқан болуп, уйғурла үчүн ейтқанда 21-феврал ана тил күнини хатириләш техиму муһим әһмийәткә игә.

2017-Йили 8-айда уйғур аптоном районлуқ маарип назарити уқтуруш елан қилип, районда барлиқ дәрсләрниң хитай тилида өтүлидиғанлиқини елан қилған. Шу йили 9-айниң 1-күнидики йеңи оқуш мәвсумидин башлап, уйғур дияридики барлиқ мәктәпләрдә уйғур тилида дәрс өтүш бирдәк әмәлдин қалдурулған.

Гүлнар езиз ханимниң билдүрүшичә, хитай һөкүмранлиқи астидики уйғур диярида уйғурчә маарип пүтүнләй чәкләнгән, уйғур тили маарип системиси вә һөкүмәт органлирида әмәлдин қалдурулуватқан нөвәттики шараитта, муһаҗирәттики уйғур җамаити үчүн уйғур тилини қоғдаш әң муһим вәзипиләрниң бири болуши керәк икән.

Гүлнар езиз ханим йәнә муһаҗирәттики уйғурлар арисида, һәрқайси дөләтләрдә қурулған ана тил мәктәплири вә уйғур тәшкилатлириниң тиришчанлиқида уйғур тилини яш әвладлар арисида омумлаштуруш давам қиливатқан болсиму, әмма уйғур тәшкилатлири вә уйғур зиялийлири уйғур тилини қоғдашта техиму көп хизмәтләрни ишлиши керәк икән. Униң билдүрүшичә болупму б д т ға охшаш хәлқаралиқ тәшкилатлар вә һәрқайси дөләт һөкүмәт органлириниң уйғур тилиға болған диққити вә қоллишини қолға кәлтүрүш хизмити күчәйтилиши керәк икән.

Нөвәттә норвегийәдә яшаватқан уйғур ана тили тәшәббусчиси абдувәли аюп әпәндиму зияритимизни қобул қилди.

 Униң билдүрүшичә, “дуня ана тил күни” ни хатириләш уйғурлар үчүн техиму муһим әһмийәткә игә болуп, муһаҗирәттики уйғурлар үчүн ейтқанда яш әвладларға уйғур тилини омумлаштуруш уйғур кимликини сақлап қелиштики әң муһим асасларниң бири икән.

Германийәниң мюнхен шәһиридики ана тил мәктипиниң оқутқучиси саламәт һашимму зияритимизни қобул қилип, һәрқайси дөләтләрдики муһаҗирәттики уйғур пәрзәнтлиригә уйғур тилини омумлаштурушта уйғур мәктәплириниң муһим рол ойнаватқанлиқини билдүрди.

 Саламәт ханимниң билдүрүшичә, һәрқайси дөләтләрдә муһаҗирәттә яшаватқан уйғурлар үчүн ейтқанда, уйғур ана тил мәктәплири балиларға пәқәт уйғур тилини өгитиш биләнла чәклинип қалған болмастин бәлки балиларниң уйғур өрп-адити, уйғур мәдәнийити вә уйғур тарихи билән болған тонушини барғанчә күчәйтип, уйғур кимликини сақлап қелишта көрүнәрлик һәссиләрни қошмақта икән.