Uyghur ziyaliyliri: “Ana til küni” ni xatirileshla emes belki yoqitiliwatqan Uyghur tilini qoghdashni téximu kücheytish kérek

“Méhriban ana” (Ana Care) Uyghur ana til mektipide “Ana tilim-jan tilim” namliq pa'aliyette bézelgen sehne körünüshi. 2024-Yili 25-féwral, feyrfaks.

21-Féwral “Dunya ana til küni” herqaysi döletlerde xatirilendi. Birleshken döletler teshkilati 1999-yili resmiy qarar chiqirip 21-féwralni “Dunya ana til küni” dep élan qilghanidi. Undaqta 21-féwralning “Dunya ana til küni” dep belgilinishige qandaq tarixiy amillar tesir körsetken? nöwette xitayda Uyghur tili ma'ariptin cheklinip, Uyghur tili éghir kirizisqa uchrawatqan bügünki künde, muhajirettiki Uyghurlar üchün éytqanda “Dunya ana til” künini xatirilesh qandaq ehmiyetke ige? muhajirettiki Uyghurlar Uyghur ana tilini saqlap qélishta némilerni qilalaydu?

21-Féwral “Dunya ana til küni” birleshken döletler teshkilati ma'arip, ilim-pen we medeniyet orgini teripidin 1999-yili 2-ayning 21-küni “Xelq'ara ana til küni” dep élan qilin'ghandin kéyin, 2000-yili 21-féwraldin bashlap dunyaning herqaysi jaylirida her yili dégüdek xatirilinip kelmekte. Bu qarar bangladish (eyni waqittiki sherqiy pakistan rayoni) da yüz bergen bén'gal tilini qoghdash herikitige hörmet bildürüsh üchün otturigha qoyulghan. Jümlidin herqaysi döletlerde muhajirette yashawatqan Uyghurlarmu bu künni xatirilep kéliwatqan bolup, bolupmu 2017-yili 9-aydin bashlap, xitay hökümranliqi astidiki Uyghur diyarida Uyghur tili ma'aripi mekteplerde emeldin qaldurulghandin kéyin, muhajirettiki Uyghurlar arisida Uyghur ana tilini qoghdash teshebbusi kücheygen. Nöwette muhajirettiki Uyghurlar öz döletliridiki Uyghur teshkilatlirining orunlashturushi we herqaysi döletlerdiki ana til mektepliride “21-Féwral ana til küni” ni her xil pa'aliyetler bilen xatirilep kelmekte.

 Melum bolushiche, 21-féwralning “Dunya ana til küni” qilip belgilinishige, seweb bolghan bén'gal tilini qoghdash herikiti, eyni chaghda pakistan'gha tewe bolghan sherqiy pakistanning, yeni hazirqi bangladishning merkizi dakka shehiride 1952-yili 2-ayning 21-küni yüz bergen. 1947-Yili pakistan hindistandin ayrilip, musteqil dölet bolghanda, hazirqi bangladish döliti sherqiy pakistan rayoni déyilidighan bolup, otturidiki hindistan döliti arqiliq, pakistandin ayrilip turatti. Ahalisining köp qismi bén'gal tilliq xelq bolghan bu rayon til we medeniyet jehettin gherbiy pakistan rayonidin perqliq idi. Emma 1948-yili pakistan hökümiti ordu tilini dölet tili qilip jakarlighandin kéyin, sherqiy pakistan rayonida bén'gal tilinimu ordu tili bilen birlikte qollinish teshebbusliri kücheygen.

1952-Yili 2-ayning 21-küni sherqiy pakistan rayonidiki dakka uniwérsitét oqughuchilirining bén'gal tilini qoghdash, ma'arip we hökümet xizmetliride bén'gal tilini qollinishni telep qilip ötküzgen zor kölemlik namayishi eng chong heriketlerning biri bolup, namayish shu künning özidila saqchilar teripidin oq chiqirilip qanliq basturulghan. Abdusalam, ebul barkat qatarliq namayish bashlamchiliri qaza qilghan, nechche yüz kishi yarilan'ghan. Kéyinki yillarda bangladishliqlar her yili 21-féwral künide ana tilini qoghdash üchün élip bérilghan bu namayishni xatirilep kelgen.

1999-Yili b d t ma'arip, ilim-pen we medeniyet orgini resmiy qarar élan qilip, bangladishta yüz bergen “Ana tilni qoghdash namayishi” ni xatirilesh arqiliq, dunyaning herqaysi jaylirida yoqilish girdabigha bérip qéliwatqan tillarni qoghdashni teshebbus qilghan.

 Amérikadiki xarward uniwérsitétning Uyghur tili oqutquchisi gülnar éziz xanimning bildürüshiche, nöwette xitay hökümranliqi astidiki Uyghurlar weziyitinimu eyni chaghdiki bangladishta ana til cheklen'gen weziyetke oxshash déyishke bolidiken.

Uning bildürüshiche, nöwette Uyghur diyarida Uyghurlarning ana tili ma'arip we bashqa her sahede cheklimige uchrawatqan bolup, Uyghurla üchün éytqanda 21-féwral ana til künini xatirilesh téximu muhim ehmiyetke ige.

2017-Yili 8-ayda Uyghur aptonom rayonluq ma'arip nazariti uqturush élan qilip, rayonda barliq derslerning xitay tilida ötülidighanliqini élan qilghan. Shu yili 9-ayning 1-künidiki yéngi oqush mewsumidin bashlap, Uyghur diyaridiki barliq mekteplerde Uyghur tilida ders ötüsh birdek emeldin qaldurulghan.

Gülnar éziz xanimning bildürüshiche, xitay hökümranliqi astidiki Uyghur diyarida Uyghurche ma'arip pütünley cheklen'gen, Uyghur tili ma'arip sistémisi we hökümet organlirida emeldin qalduruluwatqan nöwettiki shara'itta, muhajirettiki Uyghur jama'iti üchün Uyghur tilini qoghdash eng muhim wezipilerning biri bolushi kérek iken.

Gülnar éziz xanim yene muhajirettiki Uyghurlar arisida, herqaysi döletlerde qurulghan ana til mektepliri we Uyghur teshkilatlirining tirishchanliqida Uyghur tilini yash ewladlar arisida omumlashturush dawam qiliwatqan bolsimu, emma Uyghur teshkilatliri we Uyghur ziyaliyliri Uyghur tilini qoghdashta téximu köp xizmetlerni ishlishi kérek iken. Uning bildürüshiche bolupmu b d t gha oxshash xelq'araliq teshkilatlar we herqaysi dölet hökümet organlirining Uyghur tiligha bolghan diqqiti we qollishini qolgha keltürüsh xizmiti kücheytilishi kérek iken.

Nöwette norwégiyede yashawatqan Uyghur ana tili teshebbuschisi abduweli ayup ependimu ziyaritimizni qobul qildi.

 Uning bildürüshiche, “Dunya ana til küni” ni xatirilesh Uyghurlar üchün téximu muhim ehmiyetke ige bolup, muhajirettiki Uyghurlar üchün éytqanda yash ewladlargha Uyghur tilini omumlashturush Uyghur kimlikini saqlap qélishtiki eng muhim asaslarning biri iken.

Gérmaniyening myunxén shehiridiki ana til mektipining oqutquchisi salamet hashimmu ziyaritimizni qobul qilip, herqaysi döletlerdiki muhajirettiki Uyghur perzentlirige Uyghur tilini omumlashturushta Uyghur mekteplirining muhim rol oynawatqanliqini bildürdi.

 Salamet xanimning bildürüshiche, herqaysi döletlerde muhajirette yashawatqan Uyghurlar üchün éytqanda, Uyghur ana til mektepliri balilargha peqet Uyghur tilini ögitish bilenla cheklinip qalghan bolmastin belki balilarning Uyghur örp-aditi, Uyghur medeniyiti we Uyghur tarixi bilen bolghan tonushini barghanche kücheytip, Uyghur kimlikini saqlap qélishta körünerlik hessilerni qoshmaqta iken.