Уйғур тарихи тәтқиқатчилири түгрә (җувава) ниң хитайдин уйғурларға тарқалғанлиқини кәскин рәт қилди

Йеқинда хитай даирилири уйғур елиниң мәдәнийәт тарихи һәққидә йәнә бир қисим сахта, бимәнә вә асассиз “байқаш” ларни базарға салған. Улар турпан астанә тәвәсидики қәдимки қәбриләрдин қезивелинған бир түркүм йемәк-ичмәк мәдәнийитигә даир тепилмиларни қайтидин изаһлап чиққан

Хитай һөкүмәт таратқулириниң хәвәрлиридин мәлум болушичә, йеқинда хитай даирилири уйғур елиниң мәдәнийәт тарихи һәққидә йәнә бир қисим сахта, бимәнә вә асассиз “байқаш” ларни базарға салған. Улар турпан астанә тәвәсидики қәдимки қәбриләрдин қезивелинған бир түркүм йемәк-ичмәк мәдәнийитигә даир тепилмиларни қайтидин изаһлап чиққан. Улар бу һәқтики баянлирида таң сулалиси дәвридә хитай мәдәнийитиниң уйғурлар арисидики тәсириниң наһайити күчлүк болғанлиқини, түгрә (хитайчә “җувава” ) қатарлиқ бир түркүм йемәк-ичмәкләрниң ичкири хитайдин уйғурларға тарқалғанлиқини илгири сүргән. Хитай даирилири бу хил аталмиш “мәдәнийәт тәсири” тәшвиқати арқилиқ, “шинҗаң әзәлдин хитайниң айрилмас бир қисми” дәйдиған сиясий сәпсәтәсини йәнә бир қетим базарға салмақчи болған.

Уйғур тарихи вә мәдәнийити тәтқиқати билән шуғуллиниватқан чәт әлләрдики мутәхәссисләр, хитайниң бу асассиз тәшвиқатиға күчлүк рәддийә қайтурди.

 “тәңритағ тори” ниң 1-айниң 28-күнидики мәхсус хәвиридә мундақ дейилгән: “шинҗаң музейиниң сүй вә таң сулалиси көргәзмә залида турпан астанә қәдимки қәбристанлиқидин қезивелинған таң дәвригә аит бир түркүм йемәк-ичмәк мәдәнийәт ядикарлиқлири көргәзмигә қоюлған. Булар буниңдин бир нәччә миң йил илгирики баһар байримида йейилидиған кәчлик ғиза мәнзирисини қайта намаян қилиду. Униң йенидики йемәк-ичмәк мәдәнийәт ядикарлиқлири көргәзмә ишкапида көзни қамаштуридиған бир түркүм түгрә (җувава), кәсмә чөп, нан вә башқа ушшақ-чүшшәк йемәклик әвришкилири тизилған. Болупму буларниң ичидики һәр хил йопурмақ шәкиллик вә ай тоқач шәкиллик ушшақ йемәкликләр, бүгүнки баһар байримида меһманларға берилидиған печинә-пирәникләргә наһайити охшайду” .

ts.cn

Мәзкур хәвәрдә “шинҗаң музейи” тәтқиқат орниниң башлиқи адил аблизниң сөзидин нәқил кәлтүрүлүп мундақ дейилгән: “наштилиқта ушшақ-чүшшәк йемәкликләрни қошуп йейиш таң сулалиси дәвридин башланған озуқлуқ адитидур. Таң сулалиси дәвридики аһалиләрниң бу хил йемәк-ичмәк адити вә уқуми, астанә қәдимки қәбрилиридин тепилған тамақ мәдәнийитигә аит ядикарлиқлирида толуқ гәвдиләнгән”.

Түркийә һаҗәттәпә университети тарих факултетиниң дотсенти вә әнқәрәдики уйғур тәтқиқат институтиниң мудири доктор әркин әкрәм, хитай тәшвиқатлирида илгири сүрүлүватқан қәдимки уйғурларниң йемәк-ичмәк мәдәнийитиниң келиш мәнбәсини хитайниң таң сулалисигә бағлап изаһлайдиған бу хил хитай мәркәзчилик сәпсәтәсини қәтий рәт қилидиғанлиқини, буниң тарихий пакитларға уйғун әмәсликини тәкитләп өтти.

Мәзкур мақалидә йәнә мундақ дегән: “бу бир түркүм йемәк-ичмәк мәдәнийәт ядикарлиқлири оттура түзләңликниң йемәклик адити вә шәклигә тәқлид қилип ясалған. Бу әйни вақитта шинҗаң билән оттура түзләңлик оттурисидики иқтисадий вә мәдәнийәт алақисиниң қоюқ икәнликини көрситип бериду. Баһар байримида түгрә (җувава) йейиш дөлитимниң шималида бүгүнгә қәдәр давамлишип кәлгән адәт. Көргәзмә ишкапидики таң сулалиси дәвригә аит түгрә (җувава) ләр буғдай унидин ясалған болуп, һилал ай шәклидә. Уларниң җилтиси непиз, қиймиси болуқ болуп, турпан астанәдики қәдимки қәбриләрдин қезивелинған. Бу күнимиздики түгрә (җувава) ларға охшайду. Бу таң сулалиси дәвридә оттура түзләңлик йемәк-ичмәк мәдәнийитиниң ғәрбий районларға тарқалғанлиқини, түгрәләрниң турпан аһалилири даим йәйдиған йемәкликкә айланғанлиқини көрситип бериду” .

ts.cn

Һалбуки, америкадики уйғур мәдәнийити вә тарих тәтқиқатчилиридин доктор қаһар барат юқириқи баянларни кәскин рәт қилиду. У бу һәқтә мундақ дәйду: “буғдай шәрқий түркистандин хитайға тарқалған. Бу бир түркүм йемәклик мәдәнийәт ядикарлиқлириниң оттура түзләңлик райониниң өсүмлүк шәклигә тәқлид қилип ясилиши бу йемәкликләрниң хитайдин уйғурларға кәлгәнликини испатлимайду. Буниң дәл әксичә, түгрә (җувава) қатарлиқ йемәкликләр уйғурлардин хитайға тарқалған” .

Доктор әркин әкрәм турпан астанә қәдимки қәбрилиридин қезивелинған уйғур йемәк-ичмәк мәдәнийәт ядикарлиқлирини таң сулалисигә вә хитайларниң чаған байримиға бағлашниң бимәнилик икәнликини илгири сүрүп, мундақ деди: “тарихий мәнбәләргә асасланғанда, таң сулалиси мәзгилидә уйғурларниң көплигән йемәк-ичмәклири, өй җаһазлири, турмуш буюмлири, шундақла отяш вә көктатлири хитай районлириға тарқалған”.

Әркин әкрәм әпәндиниң билдүрүшичә, хитай һөкүмитиниң уйғур йемәк-ичмәк мәдәнийәт ядикарлиқлирини хитайниң хән-таң сулалилиригә һәмдә чағанға бағлап тәшвиқ қилиши, хитай һөкүмитиниң “бу земин тарихтин буян хитайниң айрилмас бир қисми” дегән сиясий тәшвиқатиға базар тепиштин башқа нәрсә әмәс икән.

Җорҗи товн университетиниң тарих пирофессори, уйғур вә оттура асия тарихи мутәхәссиси җәймис миллвард (James A. Millward) Бу һәқтә мундақ дәйду:

“хитай һөкүмити шинҗаң райониниң хән сулалисидин башлап хитайниң земини икәнликини тәкитләп келиватиду. Хитайниң бундақ дейиши тоғра әмәс. Бу йәрдә икки мәсилини тәкитләш зөрүр: бири, хитай оттура түзләңликни мәркәз қилған тарихтики һәрқайси сулалиләрниң бу районға қарита күчлүк бир тәсири болмиған. Бу хән вә таң сулалиси дәвридиму шундақ болған. Таң дәвридин, йәни миладийә 750-йилидин башлап чиң сулалисигә қәдәр, йәни 1759-йилиғичә, миң йилдәк узун җәрянда, хитай сулалилириниң бу районда һеч бир тәсири яки әмәлий контроллуқи болмиған. Иккинчиси, хитай тарихида бириниң кәйнидин йәнә бири давам қилған бирликкә кәлгән сиясий күч болған әмәс. Нурғун вақитларда бөлүнмә, ушшақ һакимийәтләр дәвр сүргән. Бундақ әһвалда қандақму шинҗаңни хитайниң бир қисми дегили болсун?”

Хитай компартийәсиниң баш секретари ши җинпиң 2022-йили 12-июлдин 15-июлғичә уйғур елидә тәкшүрүштә болғанда, “һәрқайси милләтләрниң тәқдири түптин җуңхуа миллитиниң бир пүтүн тәқдири билән зич бағланған, җуңхуа мәдәнийити шинҗаңдики һәрқайси милләтләр мәдәнийитиниң түп асаси. Буларни ениқ чүшәндүрүш аддийла тонуш мәсилиси болмастин, бәлки җуңхуа миллити ортақ гәвдиси еңини мустәһкәмләшкә мунасивәтлик муһим, зор сиясий мәсилә. Техиму көп мәдәнийәт ядикарлиқи вә мәдәнийәт мирасини җанландуруп, җуңхуа мәдәнийитигә варислиқ қилиштин ибарәт қоюқ җәмийәт кәйпияти бәрпа қилиш керәк” дәп тәкитлигәниди.

Доктор әркин әкрәмниң тәкитлишичә, бир қанчә йиллардин буян, хитай һөкүмити “уйғурларға аит бир түркүм мәдәнийәт ядикарлиқлири вә тарих излирини қайтидин изаһлап, уни хитай мәдәнийитигә бағлашқа вә хитай мәдәнийитиниң уйғур елидики тәсирини мубалиғә қилип көптүрүшкә” урунуп кәлгән. Хитай даирилири йәнә “мәдәнийәт бағчиси қуруш” , “җуңхуа миллити ортақ гәвдиси еңини мустәһкәмләш” вә “шинҗаңни мәдәнийәт арқилиқ озуқландуруш” дегәндәк пәрқлиқ намлар астида, мустәмликә вә ассимилятсийә сияситини иҗра қилип кәлмәктә.