“Ürümchidiki ot apitining qurbanlirining ayallar we balilar bolushi xitayning xalighanche tutqun siyasitining netijisidur”

24-Noyabir küni, ürümchining döngköwrük rayonidiki “Jishangyüen” a'ililikler qorusi ichidiki binagha ketken ot nechche onlighan jan'gha zamin boldi. Xitay hökümiti weqede ölgen kishi sanini 10 neper dep élan qildi. Biraq radiyomiz igiligen uchurlardin ölgenlerning 40 tin oshuqluqi hemde ularning köpinchisining qattiq yuqum qamali sewebidin öyge qapsilip olturghan balilar we ayallar ikenliki melum.

Ürümchi sheherlik hökümet weqe bolup etisi axbarat yighini échip, weqede hayatidin ayrilghanlar 10 neper, yarilan'ghanlar 9 neper dep élan qilghan bolsimu, biraq hazirghiche bu kishilerning kimlikliri heqqide melumat bermidi. Nöwette chet'ellerdiki Uyghurlar bu Uyghurlarning kimliklirini éniqlap chiqish üchün jiddiy heriket qilmaqta. Norwégiyediki Uyghur ziyaliysi abduweli ayup ene shu kishilerning biri. U radiyomizgha qilghan sözide hazirghiche ot apitide hayatidin ayrilghanlardin 7 nepirining kimlikining éniqlan'ghanliqini we ularning köpinchisining balilar ikenlikini éytti. U mundaq dédi:

“Hazirghiche ep barghan izdinishlirimizde ot apitide ölgen jem'iy 9 kishining resimini taptuq. Bu resimlerdiki 7 kishining isim-familisi, kimlik melumatliri qolimizda mewjut. Resimlerdiki ikki balining isim-familisini téxi éniqlawatimiz. Isim-familisi éniq bolghan 7 kishining 2 nepiri chonglar, 5 nepiri kichik bala. Bu balilarning töti oxshash shu weqede ölgen qemernisa abduraxman xanimning baliliri bolup, ularning isimliri imran, abduraxman, nehide we shehide. Weqede hayatidin ayrilghan balilardin birining ismi élzat éziz bolup, u bu yil 13 yash. Kimliki éniqlan'ghan chonglardin yene birining ismi bahargül. Uning ikki perzenti bar, hazir biz mana bu ikki balining isim-familisini éniqlawatimiz.”

Melum bolushiche, ot apitide 4 perzenti bilen hayatidin ayrilghan qemernisa xanimning yoldishi esli xotenlik dangliq baylardin bolghan éli metniyaz bolup, u 2017-yilidiki tutqunda chong oghli bilen tutqun qilinip ketken. U hazir xotende jaza mudditini ötimektiken.

Bu qétimliq ot apiti xitay hökümitining “Yuqumni nölge chüshürüsh” siyasiti sewebidin ürümchide qattiq qamal yürgüzülüp, sheher ahaliliri 4 aydin béri öyidin chiqalmaywatqan bir mezgilde yüz bergen. Hazirghiche ijtima'iy taratqularda ashkarilan'ghan we xitay hökümitining yuqumgha a'it tarqatqan uchurliridin ürümchi tengritagh rayonidiki Uyghurlar bir qeder merkezlik olturaqlashqan rayonlarning izchil halda “Yuqum weziyiti éghir rayonlar” katégoriyesige kirgüzülüp, éghir qamal astida turuwatqanliqi melum bolghanidi. Abduweli ayupning radiyomizgha bildürüshiche, bu qétimliq paji'ege peqetla ot emes, belki xitay hökümitining Uyghurlargha qaratqan xalighanche tutquni hemde ürümchide Uyghurlar merkezlik olturaqlashqan rayonlardiki alahide qattiq yuqum kontrol tedbirliri seweb bolghan. U mundaq deydu:

“Bu qétimliq ot apitide bu qeder köp kishining ölüp kétishige xitay hökümitining Uyghurlarni ‛da'irige élip bashqurush‚, ‛qattiq qamal qilish‚ tedbirliri seweb bolghan, yeni biri, öyning tüwrüki bolghan erlerning öyide bolmasliqi seweb bolghan. Bu Uyghurlarning jénigha zamin bolghini yalghuz ot apiti emes, belki xalighanche tutqun qilish, Uyghur mehellirini qattiq qamal qilishtek siyasetlerdur. Yuqum mezgilide ürümchi shehiri omumyüzlük kontrol qilin'ghan bolsimu, biraq Uyghurlar merkezlik olturaqlashqan rayonlardiki qamal tedbirliri alahide qattiq. Tosuqlar qatmu-qat. Bundaq tosuqlar keng kölemlik tutqun mezgilidila bashlinip bolghan”.

Dunya Uyghur qurultiyi re'isi dolqun eysamu bügün radiyomizgha qilghan sözide ürümchidiki 24-noyabir paji'esini xitay hökümiti adettiki ot apitidek körsitishke urunuwatqan bolsimu, biraq buning addiyla bir ot apiti emeslikini, buning xitay hökümitining Uyghurlargha qaritiwatqan irqiy qirghinchiliq siyasitining netijisi ikenlikini eskertti.

Ürümchidiki ot apiti bolup, téxi aridin 4 künla ötken bolsimu, xitay hökümitining resmiy xewer tor betliride bu ot apiti heqqide bashqa héchqandaq yéngi xewer élan qilinmighan bolup, hazirghiche da'iriler téxi weqede ölgenlikini ilgiri sürgen 10 kishiningmu kimliklirini élan qilmidi.

Abduweli ayup ependi sözide, xitay da'irilirining ot apitide ölgüchilerning isim-familisi, yéshi, milliti qatarliq melumatlarni élan qilishi kérek bolsimu, biraq hazirghiche sirliq bir shekilde bu melumatlarni élan qilmaywatqanliqini éytti. Buning herxil sewebliri bolushi mumkinlikini éytti.

Dunya Uyghur qurultiyi re'isi dolqun eysa ependi bolsa radiyomizgha qilghan sözide xitay hökümitini ochuq-ashkara bolup, weqening tepsilati we ölgüchilerning kimlik melumatlirini élan qilishqa chaqirdi.