Җири оберфалзер билән сөһбәт: “уйғурлар үмидни йоқатмаслиқи лазим!”

Чех җумһурийити кеңәш (юқири) палатасиниң муавин рәиси җири оберфалзер (Jiøí Oberfalzer). 2016-Йили 13-сентәбир.

Америка билән хитай оттурисидики риқабәтниң кәскинлишиши һәмдә икки тәрәп мунасивитиниң йириклишиши өз нөвитидә явропаниң хитай билән болған мунасивитигиму охшимиған дәриҗидә сайә ташлаватқанлиқи мәлум. Әмма явропа базири зор дәриҗидә хитайға тайинидиған болғачқа, уларниң уйғурлар мәсилисидә күчлүкрәк бирәр қәдәм елиши зор ички вә ташқи бесимларға дуч кәлмәктә. Бу мәсилә һәққидә сөз болғанда чех җумһурийити кеңәш (юқири) палатасиниң муавин рәиси җири оберфалзер (Jiøí Oberfalzer) Буниңдики һалқилиқ мәсилиләрниң бири, хитайдин айрилип чиқиш икәнликини тәкитләйду. Униң қаришичә, нөвәттә хитай һөкүмити дуня миқясида өз тәсирини кеңәйтишкә урунуватқанда, кәлгүсидә явропаниң хитайға беқинди болуп қалмаслиқи үчүн явропа дөләтлири җәзмән “иссиқида хитайдин йирақлишиши” лазим. Бу һал явропа дөләтлири үчүнму, уйғурлар үчүнму охшашла мәнпәәтлик ишлардин бири болуп қалғуси.

Мухбир: зияритимизни қобул қилғиниңизға көп рәһмәт! алди билән сорайдиғиним, бүгүнки паалийәттә сиз хитай билән болған мунасивәтни үзүш һәққидә күчлүк тәшәббуста болдиңиз. Немишқа?

Җири оберфалзер: биз чоқум мәсилигә униң баш нуқтисидин қаришимиз керәк. Йәни бу йәрдики асаслиқ мәсилә хитайниң әрзан баһалиқ таварлириниң ғәрб содигәрлирини өзигә җәлп қилишидур. Улар ғәрб әллиридә ишләпчиқиришқа қариғанда хитайда ишләпчиқирилса әрзанға тохтайдиған хитайниң төвән баһалиқ маллирини кәң-көләмлик импорт қилишни талливалди. Хитайниң бундақ чоң көләмлик ишләпчиқириш билән мәшғул болуши, маһийәттә уларниң иқтисади қуввитини ашурди. Әң ахирида биз өзимизниң иқтисадий җәһәттә өзимизни йетәрлик қамдиялмайдиғанлиғимизниму көрүп йәттуқ. Биз нурғун нәрсиләрни ишләпчиқиралмаймиз, чүнки биз уларни ишләпчиқирип адәтләнмигән. Бизниң һазирқи һалитимиз шуки, ташқи сода тәңпуңлуқида вәзийәт хитайға пайдилиқ. Хитай дуняниң һәммә йеридә, болупму ғәрби явропа вә америка билән сода қилип нәччә йүз милярд доллар пул тепип, бу пулларни өзиниң дуняниң һәрқайси җайлиридики мәнпәәтлирини қоғдашқа ишләтмәктә. Улар тәбиий байлиқларни, хам әшяларни, деңиз портлирини, бәзидә һәтта адәмләрниму сетивилишмақта. Пул вә сахта учур тарқитиш арқилиқ улар өз тәсирини ғәрб дунясида, университетларда, парламентларда, һәтта журналистлар арисидиму кеңәймәктә. Улар сода арқилиқ тапқан пуллирини өзлириниң мәнпәәти үчүн ишлитиватиду. Уларниң мәқсити әң ахири бу дуняни контрол қилиштур. Мән уларниң пәйдинпәй шу мәқсәтни әмәлгә ашуруватқанлиқини җәзмләштүримән. Дәл шу вәҗидин биз буларниң кәйнидә немиләр барлиқини яки қандақ мәқсәт барлиқини тонуп йетишимиз һәм тохтитишимиз керәк. Демәкчимәнки, биз әҗдиһаниң қорсиқини тойғузушни тохтитишимиз керәк. Бу мениң хитай билән болған алақини үзүшни тәшәббус қилишимдики адди сәвәбтур.

Мухбир: чүшәндүрүшлириңизгә көп рәһмәт. явропадики бәзи мәмликәтләр, мәсилән, венгирийә рәһбәрлири хитайниң рәһбәрлиригә бәкла чоқуниду. Германийәгә охшаш бәзи дөләтләр хитай билән сода қилиш вә тиҗарәтлирини кеңәйтишкә күчәватиду. Әнгилийә һөкүмити йеқинда өзиниң ташқи ишлар вәзирини хитай билән болидиған алақисини қайтидин тәңшәш үчүн бейҗиңға әвәтти. Мушундақ шараитта, сизниңчә йеқин кәлгүсидә явропаниң хитай һакимийити билән болған мунасивитини пүтүнләй үзүши мумкинму?

Җири оберфалзер: мән буниң йеқин кәлгүсидә мумкин болидиғанлиқиға ишәнмәймән. Лекин бу чоқум болуши керәк, йәни мунасивәтни үзүшимиз керәк, болмиса биз пүтүн дуня миқясида хитайниң тәсир күчи астида йәнҗилимиз. Улар бизниң хоҗайинимизға айлинип бизгә буйруқ чүшүридиған, биз уларға итаәт қилидиған һалға чүшүп қалимиз. Муназирә җәрянида ғәрб дунясидиму бир нәччә гуруппиниң барлиқи бир нәччә қетим тилға елинди. Йәни нурғун нәрсиләргә қизиқип улардин пайда елишни көзләйдиған сиясийонларниң барлиқи айдиңлашти. Мәсилән, улар җамаәтниң өзлирини қоллишини истәйдиғанлиқи үчүн улар җамаәт көңүл бөлидиған вә чүшинидиған мәсилиләргә диққитини мәркәзләштүриду. Йәнә бир гуруппа кишиләр сода-карханичилар болуп, бизниңкидәк әркин җәмийәттә содигәрләр вә карханичиларниң иқтисади паалийәтлирини тосушимиз һәмдә уларни идраклиқ һәрикәт қилдурушимиз қийинға тохтайду. Лекин биз буларға бир амал тепишимиз керәк. Билишимчә, америкада мәҗбурий әмгәк билән ишләпчиқирилған таварларни чәкләш қануни мақулланди. Мениңчә, бизму мушу йолни тутушимиз керәк.

Мухбир: сизниң дәватқиниңиз “уйғур мәҗбурий әмгикиниң алдини елиш қануни” му?

Җири оберфалзер: шундақ, мәҗбурий әмгәк хитайниң әрзан таварларни ишләпчиқиришиға ярдәм қилиду. Бу кишиләрниң тәқдиригә зиянлиқ һәмдә уларниң арзусиға мухалип болған қилмиштур.

Мухбир: йеқиндин буян биз чех җумһурийити сиясийонлириниң тәйвән мустәқиллиқи вә уйғурларни қоллаватқанлиқиға диққәт қилдуқ. Уларниң бу җәһәттики изчиллиқи күчлүк. Нурғун дөләтләргә селиштурғанда, чех җумһурийитиниң иқтисад вә һәрбий күч җәһәттин оттура һал болушиға қаримай, мушундақ мәйдан тутуши һәқиқәтән кишини тәсирләндүриду. Шуңа кишиниң муну соални сориғуси келиду, йәни чех җумһурийитидики сиясийонлар вә хәлқидики бу җасарәтниң келиш мәнбәси немидур?

Җири оберфалзер: мән бу хил һаләтни әбәдий давамлишиду, дәп ейталмаймән, чүнки сиясәт өзгирип туриду. Охшимиған сиясий органлар охшимиған вақитта дөләтни идарә қилиду. Бирақ нөвәттики сиясий сәһнимиздә демократийә вә кишилик һоқуқни һимайә қилидиған кишиләр көрүнәрлик дәриҗидә гәвдилик, биз бу җәһәттә тәләйлик дәп ойлаймән. Чех җумһурийити хәлқиму совет һакимийитидин кийин мустәқиллиққа еришкән башқа дөләт хәлқлиригә охшаш өз һаятиниң керимлинниң һөкүмранлиқи астида қандақ болғанлиқини әслиридин чиқиришқини йоқ. Шуңа ташқи күчләрниң қулиға айлинип қелиш яки уларниң тутқуниға айлинип қелиш адәмни үмидсизләндуридиған иштур. Коммунистик һакимийәт ағдурулғандин кийин, бизниң тунҗи қетим демократик йосунда сайланған рәһбиримизниң васлав хавел (Václav Havel) болуши, бизниң тәлийимиздур. Һөрлүк вә кишилик һоқуқ үчүн, шуниңдәк дуняниң башқа йәрлиридики езиливатқан хәлқләр үчүн күрәш қилиш униң сиясий мәйдани болған.

Мухбир: рәһмәт. Уйғур хәлқи васлав хавелни сөйиду. Униң ирадиси, инсанпәрвәрлики вә җасаритигә қайил. Сизгә йәнә бир қетим рәһмәт. Нөвәттә дуняда уйғурларниң мәсилисигә берилгән диққәтни буниңдин бәш йил аввалқи вәзийәткә селиштурсақ, бу диққәтниң суслап кетиватқанлиқини көрүватимиз. Йәнә келип нурғун сиясийонлар, көзәткүчиләр вә кишилик һоқуқ тәшкилатлири хитайларниң уйғурларға қаратқан ирқий қирғинчилиқи техи тохтиғини йоқ, дейишиватқанлиқи мәлум. Бу мәсилини қайтидин күнтәртипкә әкелишниң бирәр усули барму? мәсилән, явропа парламенти буниңдин бәш йил илгири хитайниң сияситини әйибләп қарарнамә мақуллиған. Бир нәччә һәптә илгири йәнә мушундақрақ мәзмунда бир қарарнамә мақуллиди. Биз явропа парламентиниң буниңдин башқа бирәр әмәлий һәрикәт қилғинини көрмидуқ. Сизниңчә, бу мәсилини явропа парламентида қайтидин күнтәртипкә елип, явропа дөләтлириниң уйғурларни техиму күчлүк қоллишини қолға кәлтүргили боламду?

Җири оберфалзер: бу мәсилә йәни уйғурлар мәсилиси һәққидики тонушни қандақ өстүрүш вә бу күрәшниң қәдимини қандақ маслаштуруш мәсилиси бүгүнки муназиридики муһим мәсилиниң бири болди. Мән аммиви мунасивәт мутәхәссиси әмәс, шуңа аммиви алақә вә даңлиқ иҗтимаий таратқу васитилиридин қандақ пайдилиниш һәққидә бәк көп чүшәнчәм йоқ. Лекин юқиридики мәқсәт үчүн хизмәт қилидиған һәрқандақ васитини қарши алимиз. Қандақла болмисун, биз ғәрб әллири арисидики бирликни чиқиш қилишимиз керәк. Ундақ қилмисақ биз ялғуз қалимиз. Гәрчә бүгүнкидәк йиғинларда бир йәргә кәлгинимиз билән әмәлийәттә һәрқайси әлләрниң парламентлири арисида чоңқур һәмкарлиқ йоқ. Сиз тилға илип өткиниңиздәк, явропа парламентидики қарарларни чиқарғандиму бәзи дөләтләрниң пийизи пишмайдиған ишларму болған. Мән һәқиқәтән биравларниң бир йәргә келип иш қилиш һәмдә башқиларға ярдәм қилишниң сепигә қетилиш йоллирини тепип чиқишини арзу қилимән. Бу һәқиқәтән қизиқарлиқ бир иш, мәлум мәнидин ейтқанда бу бир хил өзини идарә қилиш мәсилисидур. Чүнки дөләт ичидики базарда охшимиған саһәләр мәвҗут, буларниң ичидә ташқи сода мәсилиси интайин үнүмлүктур. Һазирқи әһвални көздә тутқанда, хитай өзиниң ташқи содидики орнини һәм униңдин киридиған киримни йоқитип қоюватқанлиқини һес қилса, бу хил һаләт хитайни нөвәттики йүргүзүватқан қилмишини өзгәртишкә мәҗбурлайду.

Мухбир: ахирида шуни соривалсам, биз сөһбитимиздә ирқий қирғинчилиқниң давамлишиватқинини, әмма униңға қаритилған диққәтниң төвәнләватқанлиқини дәп өттуқ. Хитай һазир барлиқ васитиләрдин, җүмлидин ахбарат вә һөкүмәт әмәлдарлириниң ағзидин пайдилинип өзиниң уйғур районида өткүзгән ирқий қирғинчилиқ җинайәтлирини инкар қиливатиду. Бу хилдики қабаһәтлик реаллиқ уйғур җамаитигә үмидсизлик елип келиватиду. Бундақ әһвалдики уйғур хәлқигә сизниң дәйдиған йүрәк сөзлириңиз барму?

Җири оберфалзер: үмидни йоқатмаңлар. 1989-Йили 19-ноябирдин кәм дегәндә үч һәптә бурун, чех җумһурийитимиздә сиясий әһвалниң өзгиридиғанлиқиға қарита һечқандақ ишәнчимиз йоқ иди. Лекин үч һәптидин кийин биз ғайәт зор өзгиришкә шаһит болдуқ. Әлвәттә, у чағда бәзи хәлқара муһитниң тәсири бар иди. Ишлар өз әйнән тәкрарланмаслиқи мумкин, әмма адаләтсизлик мәңгү пут тирәп туралмайду, бәзидә узунға созулуп кетиду. Шуңа үмидни йоқатмаңлар. Чүнки инсан ирадиси йеңилмәстур.

Мухбир: рәһмәт қиммәтлик сөзлириңизгә, рәһмәт қиммәтлик вақтиңизға!