Niyrula elima xanim: “Xitayda Uyghurlargha qanun yoq”
2024.01.18

Xitay taratqusi seyshin tori 14-yanwar küni Uyghur rayonining ili oblasti jama'et xewpsizliki xadimlirigha chétishliq bir déloni ashkarilighan. Mezkur délogha a'it yézilghan uzun doklatta sekkiz saqchining bir xitay jinayet gumandarini iqrar qildurush üchün her xil qebih usullarni qollinip qiynap uning ölüshini keltürüp chiqarghanliqi bayan qilin'ghan. Emma bu doklat uzun'gha qalmay tor bettin öchürülgen. Mezkur doklat tor bettin öchürülgendin kéyin xitayning ichi we sirtidiki ijtima'iy taratqularda nahayiti küchlük ghulghula qozghighan.
Mezkur délogha a'it matériyallargha qarighanda, sün rénzé isimlik 30 nechche yashlar etrapidiki xitay yash 2018-yili 3-ayning 27-küni jédel-majira we awarichilik tughdurush jinayiti bilen qolgha élin'ghan. U, shu yili 9-ayning 27-küni yette sa'ettin artuq soraq qilin'ghandin kéyin hoshidin ketken we 11-ayning 9-küni doxturxanida ölgen. Sün rénzéning apisi rén tingting barliq küchini ishqa sélip oghlining ölümige munasiwetlik heqiqiy ehwalni ashkarilashni telep qilghan. Sün rénzéning dadisi ölüp ketken bolup, u hayat waqtida saqchi bolup ishligeniken.
Xewerlerde déyilishiche, ashkarilan'ghan matériyallargha qarighanda sün rénzé iqrar qildurulush üchün saqchilar teripidin dümbisige orunduq baghlap qoyush, tokka soqturush, yüzige löngge yépip qoyup suda tunjuqturush we bashqa usullarni qollinishtek qiyin-qistaqqa élin'ghan.
Ijtima'iy taratqulardiki inkaslarda, xitay tordashlar asasen mezkur déloning xitay edliye organlirining neqeder qarangghu we rehimsizlikini ashkarilap bergenlikini otturigha qoyghan bolsa, Uyghur tordashlar “Xitay saqchiliri özining millitidin bolghan xitay puqrasigha ashu derijide rehimsizlik qilghan bolsa, lagér-türmilerge qamalghan milyonlighan Uyghurlarni néme qiliwetkendu?” dégendek inkaslarni yézishqan.
Lagér shahiti ömer bék'ali ependi bu heqte radiyomizgha söz qilip, xitay saqchilirining Uyghur we bashqa türkiy milletlerni adem qatarida körmeydighanliqini, eqilge sighmaydighan wehshiy usullar bilen qiynaydighanliqini bayan qildi.
Musteqil tetqiqatchi niyrula elima xanim özining ijtima'iy taratqusi X da bu délo heqqide inkas bildürüp: “Uyghur élidiki saqchilar xitaylargha bunche rehimsizlik qilghan bolsa, Uyghurlarning némilerni bashtin kechürüwatqanliqini tesewwur qilghili bolidu” dep yazghan.
U bu heqte radiyomizning ziyaritini qobul qilip, xitay saqchilirining Uyghurlarni yuqirida tilgha alghan délodiki xitaydinmu bekrek qiynaydighanliqining muqerrer ikenliki, Uyghurlarni qanche wehshiy usulda qiynap öltürüp qoysimu ashkarilanmaydighanliqi we qanun aldida jinayi jawabkarliqni sürüshtürüshning téximu mumkin bolmaydighanliqini tekitlidi.
Sün rénzé délosi 2023-yili 11-ayning 6-küni, yeni 5 yildin kéyin, wu shüymin we lyu shyenyong qatarliq sekkiz saqchining 3 yildin 13 yilghiche muddetlik qamaq jazasigha höküm qilinishi bilen ayaghlashqan.
Ömer bék'ali ependi bu heqte toxtilip, lagérda we türmilerde qiyin-qistaqta öltürüwétilgen Uyghurlarning san-sanaqsiz ikenliki, hetta qaramaydiki bir saqchining jiyenini lagérda qiynap öltürüp qoyghandimu sürüshtisini qilalmighanliqini eslep ötti.
Niyrula elima xanim Uyghurlarning özining eqelliy qanuni hoquqinimu qoghdiyalmasliqining sewebi heqqide toxtilip, mundaq dédi: “Xitayda Uyghurlargha qanun yoq”.
2014-Yili aprélda, aqsu kelpinde 17 yashliq abdulbasit isimlik bir Uyghur yash qizil chiraghqa qarimastin yolni bösüp ötkenliki üchün xitay amanliq saqlash saqchiliri teripidin étip tashlan'ghanidi. 2015-Yilining bashlirida radiyomiz abdulbasitning a'ile tawabi'atliri bilen alaqilishish pursitige érishken bolup, uning apisi oghli abdulbasitning jesitining qeyerge kömüwétilgenlikinimu bilmeydighanliqini éytqan. Igilinishiche eyni waqitta da'iriler abdulbasitning jesitini a'ilisidin tartip élip mexpiy halda kömüwetken, mexsus mushu délo üchün kelpin'ge herbiy we saqchilarni yötkep kélip bu délogha naraziliq bildürgenlerni tutqan.