Roshen abbas: “Dunya jama'etchiliki Uyghur balilirini qutquzup qélish üchün keskin tedbir qollinishi kérek!”
2021.08.23

Amérikadiki “Uyghur herikiti” teshkilatining bashliqi roshen abbas xanim amérika jorji town uniwérsitétining “Xelq'ara mesililer” zhornilida xitay hökümitining Uyghurlargha qaratqan irqiy qirghinchiliqi heqqide bir parche maqale élan qildi. Maqalide bu qirghinchiliq xitay hökümitining Uyghur balilirigha qaratqan siyasetliri arqiliq yorutup bérilgen. Uningda mundaq diyilgen:
“Xitay hökümiti özi qol qoyghan ‛balilar hoquqi ehdinamisi‚ (CRC) gha ochuq-ashkara xilapliq qildi, bu sewebtin xelq'ara jem'iyetning buni sürüshtürüsh mejburiyiti bar. A'ililerni parchilash we balilarni dölet qarmiqidiki yétimxanilargha orunlashturush Uyghur xelqi bilen munasiwetlik bolghanliqtin milliy kemsitishni teshkil qilidu. Xitay hökümitining Uyghur balilirigha tutqan mu'amilisi ‛balilar hoquqi ehdinamisi‚ ning hem téxnikaliq terepliri hem rohigha xilaptur.”
Roshen abbas xanim maqaliside xitay hökümitining Uyghurlargha qaratqan irqiy qirghinchiliqigha qarshi xelq'ara jem'iyet bir qisim cheklik heriketlerni qollan'ghan bolsimu, emma irqiy qirghinchiliq omumiy jehettin yéterlik bir terep qilinmighanliqini, bolupmu birleshken döletler teshkilati (b d t) gha oxshash xitayning herikitige taqabil turush mes'uliyiti bolghan bir qisim xelq'araliq organlarningmu mes'uliyitini yéterlik halda ijra qilmighanliqini bildürgen. Biz bu maqalining aptori roshen abbas xanimni ziyaret qilduq. U radiyomizgha qilghan sözide xitay hökümitining Uyghurlargha qaratqan irqiy qirghinchiliqi “Xelq'ara irqiy qirghinchiliq ehdinamisi”, “Xelq'ara qoghdash mes'uliyiti” we “Rim nizamnamisi” qatarliq xelq'araliq kélishimlerge xilap bolghandin sirt yene, xitayning Uyghurlargha qilghan ziyankeshliklirining “Xelq'ara balilar hoquqi ehdinamisi” ghimu xilap, dep tekitlidi.
Maqalida munular bayan qilin'ghan: “‛irqiy qirghinchiliq ehdinamisi‚ bilen ‛balilar hoquqi ehdinamisi‚ zich munasiwetlik. Ziyankeshlikke uchrighuchilar topidiki balilarni bashqa étnik we medeniyet toplirigha mejburiy yötkesh irqiy qirghinchiliqni shekillendüridu. Oxshashla yene ata-anilar we jem'iyetning öz perzentlirini béqish we terbiyelesh hoquqi ‛xelq'ara balilar hoquqi ehdinamisi‚ ning 5-maddisidiki belgilime boyiche étirap qilin'ghan. Biraq ata-anisi yaki lagérda yaki türmide yétiwatqan Uyghur baliliri a'ililiridin mejburi halda ayriwétildi, yüzminglighan Uyghur baliliri milliy we diniy kimlikidin uzaqlashturush we j k p ni medhiyilesh üchün sélin'ghan dölet qarmiqidiki dariltamlargha mejburiy apirilip terbiyelenmekte.”
Roshen abbas xanim sözide xitay hökümitining az dégende “Xelq'ara balilar hoquqi ehdinamisi” diki 5 maddigha xilapliq qilghanliqini, shunga munasiwetlik organlarning heriketke ötüshi kéreklikini bildürdi.
Roshen xanim maqaliside xitay hökümitining Uyghur balilirini yataqliq mekteplerge yerleshtürüshining ikki xil sewebi barliqini eskertip buning birinchisi, bu balilarning ata-aniliri lagérlargha tutqun qilin'ghanliqtin ularning balilirini yerleshtüridighan eslihege éhtiyaj peyda bolghanliqi, ikkinchisi bolsa, bu balilarni kichikidin xitay tili, medeniyiti we kompartiyege sadiq qilip yétishtürüdighan “Özgertip yasash” qurulushining éhtiyaji ikenlikini bildürgen. U maqalide “Uyghur balilirini ata-aniliridin ayrip yataqliq mekteplerge mejburiy yighiwélish we xitay tili we medeniyiti boyiche terbiyelesh Uyghur ata-anilarni lagérlargha yighiwélishning heqiqiy meqsitini ashkarilap bermekte,” dep tekitligen.
Roshen xanim maqaliside Uyghur balilirini ata-aniliridin ayriwétishning ulargha élip kélidighan ziyini we Uyghur millitining kélechikige peyda qilidighan tehditinimu sherhilep töwendikilerni bayan qilghan:
“Xitay hökümiti Uyghur a'ililirini mejburiy ayriwétishning jaza emeslikini otturigha qoysimu, emma bu xil ayrish balilarning yétilishige ziyanliq aqiwetlerni keltürüp chiqiridu, chünki mejburiy ayriwétilgen balilarni teshwish we rohiy muqimsizliqqa duchar bolidu. Bu ewladlarning zeximlinishni keltürüp chiqiridu we kelgüsi ewladlarghimu buzghunchiliq élip kélidu. Nöwette Uyghur yashlirining kimliki kishini chöchütidighan sür'ette tartiwélinmaqta.”
Roshen xanimning éyitishiche, balilarni ata-aniliridin mejburiy ayrish, balilarni ata-anisining diniy étiqadiy seweblik kemsitish we balilarning pikir, söz erkinlikini cheklesh, yeni Uyghur balilirini ana tilida sözleshtin cheklesh qatarliqlarning hemmisi ayrim-ayrim halda ‛balilar hoquqi ehdinamisi‚ ning 2-, 13-we 14-maddilirigha xilap bolup, ular hemmisi Uyghur balilirining salametliki we bext-sa'aditige körünerlik tesir körsitidiken. Chünki ular medeniyet kimlikini ipadileshtin, a'ilisi we jem'iyet bilen alaqe qilishtin cheklinidighan bolghachqa, ularning kelgüsini tallash iqtidari yoq déyerlik iken.
Roshen abbas xanim maqalisi axirida Uyghur élidiki bu qirghinchiliqni toxtitishta xelq'ara jem'iyetning arilishishi we xitaygha jaza tedbirliri, tamozhna béji qatarliqlar bilen bésim ishlitishining yenila intayin muhimliqini tekitligen. U maqaliside baydén hökümitige chaqiriq qilip: “Baydén hökümiti irqiy qirghinchiliq bilen shughulliniwatqan hakimiyetning achchiqini keltürüp qoyushtin hezer eylimesiliki kérek. Xitayning ‛balilar hoquqi ehdinamisi‚ ge emel qilalmasliqi bu wehshiylikning amérika bilen xitay otturisidiki her qandaq söhbette merkezlik gewdilinishi kéreklikidin dérek béridu. Hazirgha qeder, gerche 140 dölet ‛balilar hoquqi ehdinamisi‚ gha imza qoyghan bolsimu, xelq'ara jem'iyetning gerche uni qoghdash mes'uliyiti bolsimu, biraq ular Uyghur balilirini qoghdash üchün yéterlik heriket qilalmidi,” dep yazghan.
Roshen abbas xanim axirida dunya jama'etchilikini Uyghur balilirini qutquzup qélish üchün yenimu keskin we yenimu konkirét tedbirlerni élishqa chaqirdi.