Бейҗиңдин ташланған сиртмақ: лагерлар һәққидики испатлар (2)

Мухбиримиз әзиз
2021.09.17
Alim-Seytoff-Adrian-Zenz.jpeg Әркин асия радиоси уйғур бөлүминиң директори алим сейтоф әпәнди тәтқиқатчи адрян зенз әпәндимни зиярәт қиливатқан көрүнүш. 2019-Йили 8-ноябир, вашингтон.
Photo: RFA

Уйғур дияридики ирқий қирғинчилиқ вә зор көләмлик тутқун һәрикитигә хитай мәркизий һөкүмитиниң қайси дәриҗидә арилашқанлиқи 2017-йили елан қилинған “ашқунлуққа қарши туруш” һәққидики низамниң түзүп чиқилишида дәсләпки қәдәмдә ипадилиниду. Бу әһваллар вашингтон шәһиридики “коммунизм қурбанлири хатирә фонди” ниң тәтқиқатчиси доктур адриян зензниң иккинчи нөвәтлик “уйғур сот коллегийәсиниң гуваһлиқ йиғини” да сөзлигән сөзлиридә һәмдә 14-сентәбир күни “җеймис тавн фонди” ниң торида елан қилинған бу һәқтики мәхсус доклатида алаһидә шәрһлиниду.

Апторниң қаришичә, хитай мәркизий һөкүмитиниң бу хилдики биваситә арилишиш һәрикити 2018-йили уйғур дияридики “ашқунлуққа қарши туруш низами” ни түзитиш вә өзгәртип елан қилиш хизмитидә йәнә бир қетим өз ипадисини тапқан. Бу қетимқи “түзитиш пикри” дә ениқ қилип “аптоном районлуқ партком вә аптоном районлуқ хәлқ қурултийи даимий комитетиниң мунасивәтлик рәһбәрлири, шуниңдәк (аптоном районлуқ) сиясий қанун комитетидики мунасивәтлик йолдашларниң мәмликәтлик хәлқ қурултийи қанун комитетиға берип у җайдики мунасивәтлик хадимлар билән бу һәқтә тәпсилий муһакимә қилишқан” лиқи ейтилған. Шундақла уларниң түзитиш пикрини алғандин кейин йәнә бир қетим үрүмчигә қайтип келип, бу низамни толуқ өзгәртип чиққан. Әнә шу тәриқидики үрүмчи-бейҗиң сәпири бирнәччә қетим тәкрарланған. .

Доктур адрян зензниң баян қилишичә, хитай мәмликәтлик хәлқ қурултийиниң рәиси ли җәншу қурултай қармиқидики барлиқ комитетларниң, җүмлидин қанун комитетиниң хизмитигә мәсул болуп, у хитай компартийәси мәркизий комитети сиясий бюросиниң йәттә кишилик даимий комитетида үчинчи номурлуқ шәхс һесаблинидикән. “мәркәз шинҗаң хизмити ишханиси” ниң мәсули һәмдә хитай “мәмликәтлик сиясий кеңәш” ниң рәиси болған ваң яң болса төтинчи номурлуқ шәхс икән. 2018-Йили авғустта бирләшкән дөләтләр тәшкилатиниң җәнвәдики йиғинида хитай һөкүмитиниң “тәрбийәләш мәркизи” арқилиқ уйғурлардики террорлуқ амиллирини йоқитиватқанлиқини алаһидә шәрһлигән ху лйәнхе болса “мәркәз шинҗаң хизмити ишханиси” ниң муавин мудири, шуниңдәк “мәркизий бирликсәп бөлүми” қармиқидики йеңидин қурулған “9-бюро” ниң муавин башлиқи икән. “мәмликәтлик хәлқ қурултийи”, “мәмликәтлик сиясий кеңәш”, “мәркәз шинҗаң хизмити ишханиси” қатарлиқ орунларниң уйғур дияридики зор көләмлик тутқунни қануний асасқа игә қилған “ашқунлуққа қарши туруш низами” вә “тәрбийәләш арқилиқ ашқунлуқни түгитиш” тәдбирлирини түзүп чиқиш вә түзитишкә иштирак қилғанлиқи, шуниң билән биргә бу орунларниң мәсуллириниң хитай компартийәси мәркизий комитетидики алаһидә орни бирдәк “уйғур қирғинчилиқи” дәп атиливатқан бу һадисиниң бейҗиң билән қайси дәриҗидә бағлинидиғанлиқини техиму очуқ көрситип беридикән. .

Апторниң қаришичә, уйғур дияридики “қайта тәрбийәләш мәркизи” дәп атиливатқан зор көләмлик лагер системисини қануний асасқа игә қилиштиму хитай мәркизий һөкүмитиниң биваситә қоли мәвҗут икән. 2017-Йили авғустта хитай мәркизий сиясий қанун комитетиниң рәиси миң җйәнҗу “ш у а р дики түрмә вә тутуп туруш орунлириниң тәрбийәләш вә өзгәртиш хизмәтлиридики әһвалини тәкшүрүш” үчүн көп қетим уйғур диярида хизмәт зияритидә болған. Униң мушу зиярәтләрдә лагерларниму “көздин кәчүргән” лики алға сүрүлиду. Чүнки бу вақитта хитай һөкүмити изчил лагерларниң мәвҗутлуқини техи инкар қиливатқан вақитлар болуп, шуниңдин бирәр йил өткәндин кейин хәлқарадики тағдәк испатлар алдида андин “тәрбийәләш мәркизи” ни етирап қилған. Миң җйәнҗу бу җәрянда “шинҗаң қанун системисидики йолдашлар террорлуқ вә ашқунлуққа қарши турушта көрүнәрлик утуқларни қолға кәлтүргән. Шундақла партийә мәркизий комитетиниң шинҗаң хизмити истратегийәси вә баш секретар ши җинпиңниң шинҗаң хизмити һәққидики муһим йолйоруқлирини толуқ иҗра қилған” дәп муәййәнләштүргән. “ш у а р сиясий кеңәш” ниң рәиси, 19-қурултайниң вәкили болған нурлан абдумәнҗин 2018-йилидики бир қетимлиқ юқири дәриҗилик рәһбәрләр йиғинида “түзитилгән ‛низам‚ниң роһи бойичә кәспий тәрбийәләш мәркәзлирини кеңәйтиш қурулуши баш секретар ши җинпиң ядролуқидики партийә мәркизий комитетиниң шинҗаң хизмити истратегийәсини әмәлгә ашуруштики бир муһим тәдбир” дегән. .

Хитай мәркизий һөкүмитиниң лагер қурулушиға арилашқанлиқи һәққидики баянлар хитай һөкүмитигә бағлинишлиқ орунларниң бу һәқтики доклатлиридиму алаһидә тәкитлиниду. 2018-Йили “шинҗаң университети” тәшкиллигән бир қисим оқутқучиларниң “тәрбийәләш мәркәзлирини екскурсийә қилиши” һәққидики доклатта оқутқучиларниң вәкиллиридин оттура асия тәтқиқат институтиниң мудири миң нән “партийә мәркизий комитетиниң шинҗаң хизмити истратегийәсини толуқ әмәлгә ашуруш үчүн кәспий тәрбийәләш мәркәзлирини қуруп чиқиш бәкму зөрүр. Мушу мәркәзләрни екскурсийә қилиш арқилиқ ашқунлуқ идийәлириниң асаритидин халас болуш вә намратлиқтин қутулуп бай болушқа йүзлиништә буниң бәкму муһим роли барлиқини һес қилдуқ. Шинҗаңдики бу хил ‛тәрбийәләш мәркизи арқилиқ ашқунлуқни түгитиш‚, шу арқилиқ ‛җуңхуа ортақ кимлики‚ чүшәнчисини ашуруп иҗтимаий муқимлиқ бәрпа қилиштәк синақтин өткән чариләрни һөкүмитимиз пүтүн дуня хәлқигә совға қилиши лазим” дегән.

Хитай мәркизий һөкүмитиниң “ашқунлуқни түгитиш” вә лагер системиси бәрпа қилишқа бу хилдики арилишиш вә қол тиқиши тоғрисидики баянлар “ш у а р һөкүмәтниң рәиси” шөһрәт закирниң сөзлиридиму алаһидә тилға елинған. У 2019-йилидики лагерлар темисидики мухбирларни күтүвелиш йиғинида “баш секретар ши җинпиң ядролуқидики партийә мәркизий комитети нөвәттики шинҗаң хизмитигә зор әһмийәт бәрди. Баш секретар ши җинпиң биваситә шинҗаңға берип зиярәт вә тәкшүрүштә болуп, бу җәһәттики хизмәтләргә биваситә риясәтчилик қилди. Шундақла муһим көрсәтмиләрни бәрди” дегән. Бу хилдики баянлар шөһрәт закирниң баянлиридин башқа хитай һөкүмитиниң канийи болған “хәлқ гезити” ниң 2019-йили 26-феврал санида елан қилинған “баш секретар ши җинпиңниң ‛икки йиғин‚ мәзгилидики муһим йолйоруқлири шинҗаң хизмиитидә толуқ иҗра қилинди” сәрләвһилик мақалида, шуниңдәк хитай һөкүмитиниң чәтәлләрдики бир қисим әлчихана вә консулханилириниң тор бәтлиридә елан қилинған бу һәқтики хәвәрләрдә қайта-қайта учрайдикән.

Аптор мушу әһвалларни омумлаштуруп; “түрлүк һөҗҗәтләр уйғурлар дуч келиватқан бу қирғинчилиқ сиясәтлириниң түзүп чиқилиши вә ‍иҗра қилинишиға хитай мәркизий һөкүмитиниң биваситә арилашқан вә көрсәтмә бәргән, бу һәқтики қанун-низамлар вә лагер муәссәсилириниң бәрпа болушида ши җинпиң бирдәк “ядролуқ шәхс” болған, дәп хуласә чиқириду.

Адриян зензниң бу доклати елан қилинғандин кейин муһаҗирәттики уйғур җамаитиниң қизғин алқишиға еришти. Америкадики мустәқил анализчи илшат һәсән бу һәқтә сөз қилип, хитай һөкүмитиниң әмәлийәттә йиллардин буян уйғурлар мәсилисидә юқиридин-төвәнгичә бир яқидин баш чиқарған һалда ортақ һәмкарлиқ бойичә иш көрүп кәлгәнликини тәкитлиди. Униң қаришичә, 2016-йили авғустта чен чүәнгони тибәттин уйғур дияридики әң чоң һоқуқдар қилип йөткәп кәлгәнниң өзила ши җинпиңниң уйғур қирғинчилиқини бурунла пиланлап болғанлиқини көрситидикән.

Илшат һәсәнниң пикричә, ши җинпиң хитай компартийәсиниң алий һоқуқини қолға алғандин кейин бирнәччә қетимлиқ “шинҗаң хизмити” йиғини ачқан һәмдә өзи бу йиғинға биваситә риясәтчилик қилған. Мушуниң өзила әнә шу йиғинлардин кейин узун өтмәй уйғур диярида омумйүзлүк башланған ирқий қирғинчилиққа ши җинпиңниң қайси дәриҗидә қол тиққанлиқини биваситә һалда көрситип беридикән.

Мәлум болушичә, бу доклатниң елан қилиниши уйғур дияридики ирқий қирғинчилиқниң һәқиқий әһвалини техиму тәпсилий вә күчлүк паш қилишта зор дәриҗидә иҗабий қиммәткә игә, дәп қаралмақтикән.

Пикир қошуң

Радиониң ишлитиш шәртлиригә асасән, пикирлириңиз тәкшүргүчиләр тәрипидин тәстиқлиниши вә мувапиқ дәриҗидә тәһрирлиниши түпәйли, тор бәттә дәрһал пәйда болмайду. Сиз қалдурған мәзмунға әркин асия радиоси җавабкар болмайду. Башқиларниң көз қариши вә һәқиқәткә һөрмәт қилишиңизни сораймиз.