Карл гершмән: “уйғурлар өз етиқади вә ишәнчини йоқатмисила, мәңгү яшайду”

Америка дөләтлик демократийини илгири сүрүш фондиниң сабиқ рәиси карл гершман(Carl Gershman) әпәндиниң уйғур дәвасиға қошқан төһписигә миннәтдарлиқ билдүрүш үчүн тон кийдүрди. 2021-Йили 30-ноябир, вашингтон.

“өтмүшни унтуш асийлиқтин дерәк бериду” дегән сөз бүгүн дунядики көплигән милләтләрдә сақлиниватқан бир һәқиқәттур.

Америкадики дөләтлик демократийәни илгири сүрүш җәмийитиниң сабиқ рәиси карл гершмән (Carl Gershman) йеқинда “йәһудийлар журнили” да мақалә елан қилип, йәһудийларниң һәргиз өтмүштики қуллуқ тарихини унтуп қалмаслиқи керәкликини, дуняда пирәвиндәк мустәбитләр мәвҗут болидикән, қуллуқ вә қирғинчилиқниң мәвҗут болидиғанлиқини, уйғурлар бүгүн учраватқан ирқий қирғинчилиқниң буниң әң җанлиқ мисали икәнликини оттуриға қойған.

“уйғур ирқий қирғинчилиқи вә чедир байрими (Sukkot Festival)” намлиқ бу мақалидә, “йәһудийларниң өзлириниң қуллуқ тарихини хатириләш мәҗбурийити бар, худди “тәлмуд” та ейтилғинидәк, уни очуқ-ашкара муһакимә қилиш керәк” дегән сөзләр нәқил елинған болуп, тарихтики мисир падишаһи пирәвингә охшаш мустәбит ши җинпиң, виладимир путинларниң пәқәт өз ғәлибисини дағдуға қилип, мәғлубийитини йошуридиғанлиқи, чүнки аҗизлиқлирини ашкарилап қоюштин қорқидиғанлиқи, һалбуки ахирқи ғәлибиниң пәқәт өзиниң аҗизлиқи вә мәғлубийитини көрәлигән, есидә туталиған вә ибрәт алалиғанларға мәнсуп икәнлики оттуриға қоюлған.

RFA/Ekrem

Карл гершмән әпәнди радийомизниң зияритини қобул қилип, бу мақалидә оттуриға қоюлған көз қараш һәққидә тохтилип мундақ деди: “бу мақалә 28-сентәбир күни хитай әлчиханисиниң алдида өткүзүлгән намайишта сөзлигән сөзүмни асас қилип йезилған. Мән бу күни, йәни йәһудийларниң чедир байрими башлинидиған күни сөз қилишни тәләп қилдим. Буниңда мән, йәһудийларниң чедир байриминиң әһмийитини, йәни уларниң өз өтмүшини, мисирда қул қилинған кәчмиши вә униңға қарши елип барған күрәшлирини унтуп қалмаслиқини тәкитлидим. Шуни дедимки, йәһудийлар әркинликкә еришкән, күчләнгән болсиму өтмүштики күлпәтлирини, қуллуқта чәккән азаблирини әсләш, тарих билән бүгүнни селиштуруш, залим пирәвин билән бүгүнки мустәбит ши җинпиңниң охшашлиқини тонуш арқилиқ улардин ибрәт-савақ алалайду. Чүнки мустәбитләр өз хаталиқи вә мәғлубийитини тән алмиғанчә техиму аҗизлайду вә узақ муддәт пут тирәп туралмайду”.

Мақалидә ейтилишичә, йәһудийларниң чедир байрими уларниң күзлүк мол-һосулни тәбрикләш байрими болуп, қәдимдин бери исраилийә қовминиң деһқанлири һосул алған ашлиқ вә мевә-чевилирини ибадәтханилириға апирип сәдиқә қилидикән. Бу чағда, улардин қәсәмнамә оқуш тәләп қилинидикән, бу қәсәмнамидә йәһудийларниң мисирдин чиқиш һекайиси сөзлинидиған болуп, йәһудийларниң қачандин башлап мисирға барғанлиқи вә у йәрдә қул қилинғанлиқи, андин пәрвәрдигарниң уларниң аһу-зарини аңлап, мөҗизилик бир шәкилдә уларни қуллуқтин қутулдуруп, сүт вә һәсәл еқип турған җайға башлап барғанлиқи баян қилинидикән.

Йәһудийларниң пасха байрими билән чедир байрими уларға әң һөр, бәхтияр күнлиридә әң еғир қуллуқ азаби чәккән балайиапәтлик күнлирини унтуп қалмаслиқни әскәртидиған байрам болуп, пәрвәрдигариниң немәтлиригә еришкән, әркинлик вә байлиққа чөкүп кәткән вақитлирида мәғрурлинип кәтмәй, өтмүштики қабаһәтлик күнлирини әсләп кәмтәр болушқа, пәрвәрдигарниң немәтлиригә яхшилиқ билән шүкүр ейтишқа үндәйдикән.

Бу мақалидә, уйғурлар учраватқан ирқий қирғинчилиқ йәһудийлар үчүн өтмүшни унтумаслиқниң бир ибрәт әйники сүпитидә көрситилгән һәмдә хитайниң бу җинайитигә қәтий қарши туруш тәкитләнгән. Уйғурлардиму “өтмүшүңни унтума, шир чоруғуңни қурутма” дегән мақал-тәмсилләр бар. Әмма өтмүшимиз өтмүшни унтуш вә тарихий хаталиқларни тәкрарлаш паҗиәлири билән толған. “хитай ирқий қирғинчилиқ қиливатиду” дәп йиллардин бери хитайға қарши күрәш давамлишиватқан бир вәзийәттә, уйғурларниң йәнә һечқандақ иш болмиғандәк вәтәнгә бериши яки беришқа тәрәддутлиниши буниң бир испатидур.

Хитайлар өтмүшини унтумиғанлиқи, тарихчилири һәр бир дәврни хатириләп маңғанлиқлири үчүн, тарихтин савақ елишлири мумкин болған, улар нәччә йүз йиллар шималдики милләтләр, моңғуллар, манҗуларниң һөкүмранлиқи астида қул болуп яшиған болсиму, өткән әсирниң башлирида өз дөлитини қурди һәмдә манҗулар билән моңғулларни ассимилятсийә қилип, бүгүнки һалға елип кәлди.

Мақалидә ейтилишичә, йәһудийлар үчүн ейтқанда, “мисирдин чиқиш һекайиси” ни әстә тутуш наһайити муһим, чүнки бу һекайә етиқадниң күчи билән бирлишип уларни күчлүк, чидамчан, сәврчан һәм күрәшчан қилип, 2000 йиллиқ сәрсанлиқ вә зиянкәшликниң җудун-чапқунлиридин сақлап қалған.

Бу мақалидә йәнә шараниски исимлик бир лагер шаһидиниң кәчмишлири вә сөзлири мисал кәлтүрүлгән. Шараниски сабиқ совет иттипақиниң гулаглириға қамалған бир мәһбус болуп, у йәрдин қутулуп чиққандин кейин, “иблистин қорқмаслиқ” намлиқ бир әслимә язған, бу әслимисидә өзиниң қутулуп чиқалишидики сәвәбни, тарихниң һәргиз совет һакимийити билән башланмиғанлиқини һәр даим өзигә тәкитләп турушиға бағлиған. Йәни у “йәһудийларниң мисирдин чиқиш һекайиси давамлишиватиду, тарих сән билән биллә” дегән гәпни өзигә даим тәкрарлап турған.

Шараниски нөвәттә дуняда йүз бериватқан инсанийәткә қарши җинайәтләргә, болупму хитай мустәбит һакимийитиниң уйғурларға йүргүзүватқан ирқий қирғинчилиқиға қарши күчлүк аваз чиқарған. У бу йил 9-айниң 28-күни вашингтондики хитай әлчиханиси алдида өткүзүлгән намайишта сөз қилип: “әркин дуня хитайниң уйғур қатарлиқ аз санлиқ милләтләргә қорқунчлуқ зиянкәшлик қилишиға сүкүт қилмаслиқи керәк. Әмәлийәттә, хитай һөкүмити уйғурларни бүгүнки дунядики әң чоң лагерларға қамиди, биз уйғурларниң һаят-маматлиқ күрәшлирини қоллишимиз керәк. Кичиккинә қоллашларму чоң тәсир пәйда қилалайду” дегән.

Карл гершмән әпәнди шараниски һәққидә тохтилип мундақ деди: “шараниски шуни әстин чиқармиғанки, униң хәлқи совет иттипақидинму бурун мәвҗут иди. Демәк, мисирдики қуллуқтин қутулуп чиқалиған хәлқи униңға күч бәргән. У бүгүн уйғурлар учраватқан зулумниң нәқәдәр қорқунчлуқ икәнликини, әркин инсанлар үчүн буниң һәргиз сәл қарайдиған мәсилә әмәсликини, мустәбитләрниң зулумиға учраватқан хәлққә ярдәм қилиш керәкликини билдүрди”.

Карл гершмән әпәндиниң ейтишичә, хитай әлчиханиси алдидики намайиш йәһудий тәшкилатлириниң уйғурларни қоллаш һәрикитиниң пәқәт бир қисмила болуп, улар бу йил 12-айда өткүзүлидиған ханука байримида ню-йорк шәһиридә чоңрақ паалийәт өткүзүшни, лагерларға қамалған 1 милйон 800 миң уйғур үчүн һәр биригә атап бирдин шам йеқишни ойлишиветипту. У уйғурларниң бу иштин илһам вә күч елишини үмид қилидиғанлиқини билдүрди.

Йәһудийларниң қирғинчилиққа учраш тарихи билән уйғурларниң бүгүнки қисмәтлири муәййән охшашлиққа игә болуп, карл гершмән әпәнди бу һәқтә мундақ деди: “йәһудийлар әлвәттә уйғурларға һесдашлиқ қилиду. Улар ‛бизниң өтмүшимиз бизни уйғурларға қоллашқа үндәйду‚ дәп қарайду. Тәвраттиму, инҗилдиму ‛ятларни яхши көр, болупму зулумға учриғанларни яхши көр‚ дегән тәлиматлар бар. Йәһудийлар өзиму көп зулум чәккән. Улар өзлириму мисирда ятлар, қуллар иди, шуңа ‛ятлар‚ни қоллиши керәк. Тәврат билән инҗилму уларни шундақ қилишқа дәвәт қилиду”.

Карл гершмән, бу мақалисиниң ахирида мундақ дегән: “биз уйғур қериндашлиримиздин йәһудийларниң мисирдин чиқиш һекайиси вә күрәш тарихидин илһам елишини үмид қилимиз, бу бәлким уларни азаб-оқубәт ичидә яшаватқанда техиму күчлүк қилиши мумкин. Мустәбит ши җинпиң туғулуштин бурунму уйғурлар өз тарихини қандақ язған болса, буниңдин кейинму өз тарихини қайта язиду, заманиви пирәвин-ши җинпиңниң дәһшәтлик зулумидин қутулиду, бу уларниң мустәһкәм етиқади вә ишәнчигә бағлиқтур. Мән ашундақ болушини, уйғурларниң мәңгү яшишини үмид қилимән”.

Карл гершмән әпәнди радийомизға қилған сөзидә, бу сөзини қайта тәкитләп: “мән бу мақалидә асасән уйғурларға илһам бәрмәкчи. Мән уйғурларниң бу һекайини билиши вә чүшинишини үмид қилимән, улар өзлиригә мәвҗутлуқ йоли тепиш үчүн күрәш қилиши керәк. Сөзүмдиму, мақаләмдиму буни оттуриға қойдум”.