Karl gérshmen: “Uyghurlar öz étiqadi we ishenchini yoqatmisila, menggü yashaydu”

Amérika döletlik démokratiyini ilgiri sürüsh fondining sabiq re'isi karl gérshman(Carl Gershman) ependining Uyghur dewasigha qoshqan töhpisige minnetdarliq bildürüsh üchün ton kiydürdi. 2021-Yili 30-noyabir, washin'gton.

“Ötmüshni untush asiyliqtin dérek béridu” dégen söz bügün dunyadiki köpligen milletlerde saqliniwatqan bir heqiqettur.

Amérikadiki döletlik démokratiyeni ilgiri sürüsh jem'iyitining sabiq re'isi karl gérshmen (Carl Gershman) yéqinda “Yehudiylar zhurnili” da maqale élan qilip, yehudiylarning hergiz ötmüshtiki qulluq tarixini untup qalmasliqi kéreklikini, dunyada pir'ewindek mustebitler mewjut bolidiken, qulluq we qirghinchiliqning mewjut bolidighanliqini, Uyghurlar bügün uchrawatqan irqiy qirghinchiliqning buning eng janliq misali ikenlikini otturigha qoyghan.

“Uyghur irqiy qirghinchiliqi we chédir bayrimi (Sukkot Festival)” namliq bu maqalide, “Yehudiylarning özlirining qulluq tarixini xatirilesh mejburiyiti bar, xuddi “Telmud” ta éytilghinidek, uni ochuq-ashkara muhakime qilish kérek” dégen sözler neqil élin'ghan bolup, tarixtiki misir padishahi pir'ewin'ge oxshash mustebit shi jinping, wiladimir putinlarning peqet öz ghelibisini daghdugha qilip, meghlubiyitini yoshuridighanliqi, chünki ajizliqlirini ashkarilap qoyushtin qorqidighanliqi, halbuki axirqi ghelibining peqet özining ajizliqi we meghlubiyitini köreligen, éside tutalighan we ibret alalighanlargha mensup ikenliki otturigha qoyulghan.

RFA/Ekrem

Karl gérshmen ependi radiyomizning ziyaritini qobul qilip, bu maqalide otturigha qoyulghan köz qarash heqqide toxtilip mundaq dédi: “Bu maqale 28-séntebir küni xitay elchixanisining aldida ötküzülgen namayishta sözligen sözümni asas qilip yézilghan. Men bu küni, yeni yehudiylarning chédir bayrimi bashlinidighan küni söz qilishni telep qildim. Buningda men, yehudiylarning chédir bayrimining ehmiyitini, yeni ularning öz ötmüshini, misirda qul qilin'ghan kechmishi we uninggha qarshi élip barghan küreshlirini untup qalmasliqini tekitlidim. Shuni dédimki, yehudiylar erkinlikke érishken, küchlen'gen bolsimu ötmüshtiki külpetlirini, qulluqta chekken azablirini eslesh, tarix bilen bügünni sélishturush, zalim pir'ewin bilen bügünki mustebit shi jinpingning oxshashliqini tonush arqiliq ulardin ibret-sawaq alalaydu. Chünki mustebitler öz xataliqi we meghlubiyitini ten almighanche téximu ajizlaydu we uzaq muddet put tirep turalmaydu”.

Maqalide éytilishiche, yehudiylarning chédir bayrimi ularning küzlük mol-hosulni tebriklesh bayrimi bolup, qedimdin béri isra'iliye qowmining déhqanliri hosul alghan ashliq we méwe-chéwilirini ibadetxanilirigha apirip sediqe qilidiken. Bu chaghda, ulardin qesemname oqush telep qilinidiken, bu qesemnamide yehudiylarning misirdin chiqish hékayisi sözlinidighan bolup, yehudiylarning qachandin bashlap misirgha barghanliqi we u yerde qul qilin'ghanliqi, andin perwerdigarning ularning ahu-zarini anglap, möjizilik bir shekilde ularni qulluqtin qutuldurup, süt we hesel éqip turghan jaygha bashlap barghanliqi bayan qilinidiken.

Yehudiylarning pasxa bayrimi bilen chédir bayrimi ulargha eng hör, bextiyar künliride eng éghir qulluq azabi chekken balayi'apetlik künlirini untup qalmasliqni eskertidighan bayram bolup, perwerdigarining németlirige érishken, erkinlik we bayliqqa chöküp ketken waqitlirida meghrurlinip ketmey, ötmüshtiki qabahetlik künlirini eslep kemter bolushqa, perwerdigarning németlirige yaxshiliq bilen shükür éytishqa ündeydiken.

Bu maqalide, Uyghurlar uchrawatqan irqiy qirghinchiliq yehudiylar üchün ötmüshni untumasliqning bir ibret eyniki süpitide körsitilgen hemde xitayning bu jinayitige qet'iy qarshi turush tekitlen'gen. Uyghurlardimu “Ötmüshüngni untuma, shir chorughungni qurutma” dégen maqal-temsiller bar. Emma ötmüshimiz ötmüshni untush we tarixiy xataliqlarni tekrarlash paji'eliri bilen tolghan. “Xitay irqiy qirghinchiliq qiliwatidu” dep yillardin béri xitaygha qarshi küresh dawamlishiwatqan bir weziyette, Uyghurlarning yene héchqandaq ish bolmighandek weten'ge bérishi yaki bérishqa tereddutlinishi buning bir ispatidur.

Xitaylar ötmüshini untumighanliqi, tarixchiliri her bir dewrni xatirilep mangghanliqliri üchün, tarixtin sawaq élishliri mumkin bolghan, ular nechche yüz yillar shimaldiki milletler, mongghullar, manjularning hökümranliqi astida qul bolup yashighan bolsimu, ötken esirning bashlirida öz dölitini qurdi hemde manjular bilen mongghullarni assimilyatsiye qilip, bügünki halgha élip keldi.

Maqalide éytilishiche, yehudiylar üchün éytqanda, “Misirdin chiqish hékayisi” ni este tutush nahayiti muhim, chünki bu hékaye étiqadning küchi bilen birliship ularni küchlük, chidamchan, sewrchan hem küreshchan qilip, 2000 yilliq sersanliq we ziyankeshlikning judun-chapqunliridin saqlap qalghan.

Bu maqalide yene sharaniski isimlik bir lagér shahidining kechmishliri we sözliri misal keltürülgen. Sharaniski sabiq sowét ittipaqining gulaglirigha qamalghan bir mehbus bolup, u yerdin qutulup chiqqandin kéyin, “Iblistin qorqmasliq” namliq bir eslime yazghan, bu eslimiside özining qutulup chiqalishidiki sewebni, tarixning hergiz sowét hakimiyiti bilen bashlanmighanliqini her da'im özige tekitlep turushigha baghlighan. Yeni u “Yehudiylarning misirdin chiqish hékayisi dawamlishiwatidu, tarix sen bilen bille” dégen gepni özige da'im tekrarlap turghan.

Sharaniski nöwette dunyada yüz bériwatqan insaniyetke qarshi jinayetlerge, bolupmu xitay mustebit hakimiyitining Uyghurlargha yürgüzüwatqan irqiy qirghinchiliqigha qarshi küchlük awaz chiqarghan. U bu yil 9-ayning 28-küni washin'gtondiki xitay elchixanisi aldida ötküzülgen namayishta söz qilip: “Erkin dunya xitayning Uyghur qatarliq az sanliq milletlerge qorqunchluq ziyankeshlik qilishigha süküt qilmasliqi kérek. Emeliyette, xitay hökümiti Uyghurlarni bügünki dunyadiki eng chong lagérlargha qamidi, biz Uyghurlarning hayat-mamatliq küreshlirini qollishimiz kérek. Kichikkine qollashlarmu chong tesir peyda qilalaydu” dégen.

Karl gérshmen ependi sharaniski heqqide toxtilip mundaq dédi: “Sharaniski shuni estin chiqarmighanki, uning xelqi sowét ittipaqidinmu burun mewjut idi. Démek, misirdiki qulluqtin qutulup chiqalighan xelqi uninggha küch bergen. U bügün Uyghurlar uchrawatqan zulumning neqeder qorqunchluq ikenlikini, erkin insanlar üchün buning hergiz sel qaraydighan mesile emeslikini, mustebitlerning zulumigha uchrawatqan xelqqe yardem qilish kéreklikini bildürdi”.

Karl gérshmen ependining éytishiche, xitay elchixanisi aldidiki namayish yehudiy teshkilatlirining Uyghurlarni qollash herikitining peqet bir qismila bolup, ular bu yil 12-ayda ötküzülidighan xanuka bayrimida nyu-york shehiride chongraq pa'aliyet ötküzüshni, lagérlargha qamalghan 1 milyon 800 ming Uyghur üchün her birige atap birdin sham yéqishni oylishiwétiptu. U Uyghurlarning bu ishtin ilham we küch élishini ümid qilidighanliqini bildürdi.

Yehudiylarning qirghinchiliqqa uchrash tarixi bilen Uyghurlarning bügünki qismetliri mu'eyyen oxshashliqqa ige bolup, karl gérshmen ependi bu heqte mundaq dédi: “Yehudiylar elwette Uyghurlargha hésdashliq qilidu. Ular ‛bizning ötmüshimiz bizni Uyghurlargha qollashqa ündeydu‚ dep qaraydu. Tewrattimu, injildimu ‛yatlarni yaxshi kör, bolupmu zulumgha uchrighanlarni yaxshi kör‚ dégen telimatlar bar. Yehudiylar özimu köp zulum chekken. Ular özlirimu misirda yatlar, qullar idi, shunga ‛yatlar‚ni qollishi kérek. Tewrat bilen injilmu ularni shundaq qilishqa dewet qilidu”.

Karl gérshmen, bu maqalisining axirida mundaq dégen: “Biz Uyghur qérindashlirimizdin yehudiylarning misirdin chiqish hékayisi we küresh tarixidin ilham élishini ümid qilimiz, bu belkim ularni azab-oqubet ichide yashawatqanda téximu küchlük qilishi mumkin. Mustebit shi jinping tughulushtin burunmu Uyghurlar öz tarixini qandaq yazghan bolsa, buningdin kéyinmu öz tarixini qayta yazidu, zamaniwi pir'ewin-shi jinpingning dehshetlik zulumidin qutulidu, bu ularning mustehkem étiqadi we ishenchige baghliqtur. Men ashundaq bolushini, Uyghurlarning menggü yashishini ümid qilimen”.

Karl gérshmen ependi radiyomizgha qilghan sözide, bu sözini qayta tekitlep: “Men bu maqalide asasen Uyghurlargha ilham bermekchi. Men Uyghurlarning bu hékayini bilishi we chüshinishini ümid qilimen, ular özlirige mewjutluq yoli tépish üchün küresh qilishi kérek. Sözümdimu, maqalemdimu buni otturigha qoydum”.