Mutexessisler Uyghurlarning tarixtin buyan xitaylar bilen toy qilish en'enisi barliqini ret qildi

Xitay ijtima'iy penler akadémiyesi chégra tetqiqat orni ishxanisining mudiri we tetqiqatchisi lu wénli yéqinda “Xitay xewerliri tori” ning mexsus ziyaritini qobul qilghanda dégen sözide, Uyghur we xitay qatarliq her qaysi milletlerning bir-biri bilen medeniyet almashturush, soda-alaqe qilish, toy qilish we bashqa pa'aliyetler arqiliq öz'ara tesir körsetkenlikini, buning “Jungxu'a milletlirining bir gewdige aylinishi” ni chüshinishning achquchi ikenlikini bildürgen. Halbuki Uyghur tarixi we medeniyetni tetqiq qilidighan mutexessisler lu wénlning pikirlirini keskin ret qilip, bundaq qarashning tarixi pakitlargha uyghun emeslikini, belki uning del xitayning irqi qirghinchiliq we assimilyatsiye siyasiti üchün xizmet qilidighanliqini körsetti.

Lu wénli mundaq dégen: “Shinjangni misalgha alsaq, tarixta meyli nahiyelerge emeldarlarni ewetish bolsun, eskerlerni ishlitip déhqanchiliq qilish yaki chégrani qoghdash üchün bolsun, bularning hemmisi merkizi hökümetning bashqurushida bolghan. Her qaysi millet we guruppilar medeniyet almashturush, nikah (toy qilish) arqiliq birlishish, soda we bashqa pa'aliyetler arqiliq ‛öz'ara tesir körsitish‚ endizisini shekillendürgen. ‛öz'ara tesir körsitish‚ bolsa tarixta xitaydin bashqa milletlerning xitay bilen toy qilish, soda-alaqe qilish, öz'ara yardem bérish arqiliq namayan qilin'ghan toghra yönilishidur. Bu jungxu'a milletlirining birlikke kelgen shekillinishini chüshinishning achquchidur”.

Türkiye hajettepe uniwérsitéti tarix fakultétining dotsénti, enqerediki Uyghur tetqiqat institutining mudiri doktor erkin ekrem lu wénlining yuqiridiki pikirlirini keskin ret qilip mundaq dédi: “Lu wénlini tarixni pütünley burmilighan. Tarixta Uyghurlar bilen xitayning toy qilishi omumlashqan emes. Eger omumlashqan bolsa Uyghurlar hazirqi medeniyiti we kimlikini saqlap qalalmaytti. Jungxu'a milliti dégen uqum 20-esirning béshida otturigha chiqqan bolup, bu peqet xitaylarni öz ichige alghan”.

Türkiye ege uniwérsitéti türk dunyasi tetqiqat institutining piroféssori alimjan inayet ependi lu wénlining pikirning héch bir asasi yoqluqini körsitip mundaq dédi: “Tarixta Uyghurlarning xitay yaki manjular bilen toy qilish ehwali yoq déyerlik. Lu wénlining köz qarashliri tarixi pakitlargha uyghun emes. Bu xitayning menpe'eti üchün xizmet qilidighan siyasiy köz qarash. Xitay hakimiyiti Uyghurlar bilen xitaylarni toy qilishqa mejburlawatidu we teshwiq qiliwatidu. Meqsiti bolsa Uyghurlarni assimilyatsiye qilip tügitish”.

Lu wénli yene mundaq dégen: “Manju impératori nurxach “Manju-xen bir gewdilishish” uqumini ilgiri sürüp xitay tarixidiki “Büyük birlishish” weziyitini téximu mustehkemlidi. Bir gewdilishish siyasitining yolgha qoyulushi ‛öz'ara tesir körsitish‚ endizisining shekillinishige téximu töhpe qoshti؛ jungxu'a milletliri ortaq éngining tereqqiyatini shekillendürdi we ilgiri sürdi. Öz'ara pikir almashturush jeryanida, manju, mongghul, Uyghur, xitay, tunggan we bashqa medeniyetler bir-birige chongqur singip ketken bolup, ular birlikte jungxu'a medeniyitining bir qismini shekillendürdi”.

Istanbul beykent uniwérsitétining oqutquchisi, Uyghur akadémiyesi wexpisining re'isi, indi'ana uniwérsitéti (Indiana University) ning tetqiqatchisi doktor meghpiret kamal xanim lu wénlining yuqiridiki pikrini ret qilip mundaq dédi: “Tarixi we edebiy eserlirimizdiki pakitlar lu wénlining yuqiridiki pikrini aghdurup tashlaydu. Tarixtiki iparxan we nuzugumning ish izliri buninggha yaxshi misal bolalaydu. Hazir Uyghur ayallarni xitay bilen mejburiy toy qilghuzush arqiliq xitayning Uyghurlarni xorlishi we depsende qilishi chékige yetti. Bu xitayning Uyghurlarni pütünley yoq qilishni meqset qilghanliqining ipadisidur”.