Uyghur yash-ösmürlerni xitaylashturush siyasitining küchiyishi muhajirettiki Uyghurlarning milliy kimlikni qoghdash mejburiyitini ashurmaqta

Xitay da'irilirining yéqinqi yillardin buyan Uyghur élide “Shinjangni medeniyet bilen ozuqlandurush” we “Jungxu'a milliti ortaq gewdisi éngini kücheytish” dégendek namlar bilen xitaylashturush siyasitini küchlük yosunda yürgüzüp kéliwatqanliqi melum.

Xitay bashqurushidiki “Xelq tori” ning 19-dékabirdiki xewiride éytilishiche, 12-ayning 16-küni Uyghur aptonom rayonluq “Ottura, bashlan'ghuch mekteplerning partiye qurulushi-exlaq terbiyesi xizmiti” yighini sin yighini sheklide échilghan. Mezkur yighinda, rayon boyiche bu xildiki exlaq terbiyesi xizmitining sistémiliq pilanlinip orunlashturulghanliqi hemde “Xelq razi bolidighan ma'arip” ning tiriship yaxshi yolgha qoyulghanliqi tilgha élin'ghan. Shundaqla yene ottura, bashlan'ghuch mekteplerning partiye qurulushi-exlaq terbiyesi xizmitide yash-ösmürlerning “Ul sélish” qurulushini chongqur yolgha qoyup, marksizmliq “Besh qarash” terbiyesi qatarliqlarni kücheytish lazimliqi tilgha élin'ghan. “Xelq tori” ning xewiride körsitilishiche, ottura, bashlan'ghuch mektep oqughuchilirining siyasiy éngini östürüsh, “Bash sékrétar shi jinpingning ma'arip toghrisidiki muhim bayanlirini chongqur öginish we uni izchillashturush” bilen bir waqitta, yuqiri süpetlik partiye qurulushi we exlaq terbiyesi xizmiti arqiliq asasiy ma'aripning yuqiri süpetlik tereqqiyatigha yétekchilik qilish kérekliki tekitlen'gen.

Xitay hökümitining Uyghur rayonidiki yash-ösmürlerni nishan qilghan ménge yuyush we xitaylashturush teshwiqatliri barghanséri küchiyiwatqan peytte, ottura, bashlan'ghuch mekteplerni asas qilghan bu xildiki exlaq terbiyesi siyasiy-teshwiqat xizmiti yighini küchlük diqqet qozghidi.

Ilgiri Uyghur diyarining korla shehiridiki bir bashlan'ghuch mektepte 10 yil xitay tili oqutquchisi bolghan, nöwette xarward uniwérsitéti sherqiy asiya tilliri we medeniyiti fakultétida Uyghur tili oqutquchisi bolup ishlewatqan doktor gülnar éziz xanim radiyomizning ziyaritini qobul qilip, bu heqtiki qarashlirini biz bilen ortaqlashti. Uning qarishiche, xitayning ottura-bashlan'ghuch mekteplerdiki Uyghur perzentlirige mushu xildiki atalmish “Ul sélish” qurulushini chongqur yolgha qoyush qatarliq “Partiye qurulushi-exlaq terbiyesini kücheytish” tek siyasiy terbiyelerni élip bérishi mahiyette, Uyghur yash-ösmürlirige öz tarixini, medeniyitini, Uyghur milliy kimlikini untuldurushni meqset qilghan. Buningda xitay hökümiti mushu arqiliq Uyghur perzentlirini kichikidin tartip xitaylashturush meqsitige yétishni közligen.

 Gülnar éziz xanimning qarishiche, xitayning Uyghur rayonida yürgüzüwatqan xitaylashturush pilani burunla sistémiliq tüzülüp, tarixtin buyan qedemmu-qedem emelge ashurup kéliwatqan pilan. Shundaq bolghan iken, bu mesilige herqachan hoshyar turush zörür. U bu heqte toxtilip mundaq dédi.

Muhajirettiki bir qisim Uyghur ziyaliyliri xitay hökümitining Uyghur rayonidiki yash-ösmürlerge qarita barghanséri yuqiri pellige élip chiqiwatqan bu xildiki “Ul sélish” we “Partiye qurulushi-exlaq terbiyesi” namidiki siyasetlirini “Ochuq-ashkara shekildiki mangqurtlashturush terbiyesi” dep qaraydu. Gérmaniye myunxéndiki “Uyghuriye ana til mektipi” ning oqutquchisi salamet hashim xanim ene shu xildiki kishilerning biri. Uning qarishiche, xitay hökümitining nöwette yürgüzüwatqini Uyghur yash-ösmürlirini esla özige ige bolalmaydighan, shundaqla özining musteqil tepekkuri we milliy kimlikini yoqatqan bir ewladqa aylandurush urunushidur. Bu xil terbiyede Uyghur yash-ösmürlirini qul qilip terbiyelesh meqset qilin'ghan bolup, xitayning bu siyasiti nöwette barghanséri ewj élishqa bashlighan.

Xitay hökümitining Uyghur rayonida barghanséri küchiyip bériwatqan bu xil xitaylashturush siyasitige qarshi muhajirettiki Uyghurlar imkaniyet yar bergen da'iride Uyghur ewladlirini Uyghur ana tili we Uyghur kimlik tuyghusi bilen terbiyeleshni talliwalghan. Shuningdek bu mesilige jiddiy mu'amile qilish hemde bu jehetlerdiki oqutush we ma'arip sistémisini téximu kücheytish lazimliqini tonup yetken. Salamet hashim xanim bu toghrisida toxtilip, gérmaniyede tesis qilin'ghan “Uyghuriye ana tili mektipi” ning qurulghandin buyan hazirghiche Uyghur ewladlirigha Uyghur tarixi, medeniyiti we örp-adetlirini ögitish arqiliq ularda Uyghur kimlikini yétildürüsh, shuning bilen birge özining Uyghur bolghanliqidin pexirlinip yashash qatarliq jehetlerde qilghan emeliy xizmetliri heqqide toxtilip ötti.

Bu xildiki ana til mektepliri gérmaniye bilenla cheklinip qalmaydu. Muhajirettiki Uyghurlar teripidin gherb démokratik döletliride qurulghan eng deslepki ana til mektipi hésablinidighan, qurulghili 31 yil bolghan awstraliyening adélayd shehiridiki “Jenubiy awstraliye Uyghur tili mektipi” ni bu jehettiki ülgilik misallarning biri, déyish mumkin. Bu mektepning mudiri yultuz téyipjan xanim bu heqte söz bolghanda xitayning Uyghur rayonidiki xitaylashturush siyasetlirining Uyghur xelqini halsiritip, ularni jismaniy jehette tiriktek körünsimu rohiy jehettin palech halgha chüshürüp qoyghanliqini alahide eskertidu. Uning qarishiche, ottura-bashlan'ghuch mekteplerdiki Uyghur perzentlirige qaritilghan nöwettiki “Partiye qurulushi-exlaq terbiyesi” emeliyette yéngiche namdiki ménge yuyush terbiyesidur. Bu hal herqandaq kishini qattiq endishilendüridighan bir mesile. Yultuz téyipjan xanim bu xil weziyette muhajirettiki Uyghurlarning we Uyghur ana tili mekteplirining wezipisi we mejburiyitining kündin-kün'ge muhim we éghir boluwatqanliqini otturigha qoyup mundaq dédi.

 Yultuz téyipjan xanim özining muhajirettiki uzun yilliq ana til oqutush tejribisige asasen, ana til terbiyesi astida ösüp yétilgen perzentlerning tebi'iy yosunda wetenning ghémini yeydighan, milletning teqdiri bilen özining teqdirini bir dep oylaydighan ewladlarning yétiship chiqidighanliqigha bolghan küchlük ishenchisi we ümidini ipadilep munularni dédi.

Xitay da'iriliri xitaylashturushtin ibaret bu istratégiyelik pilanini ishqa ashurush üchün, türlük siyasiy teshwiqatlar namida Uyghur zéminida esirler boyi yashawatqan Uyghur xelqining, bolupmu Uyghur ewladlirining Uyghur kimlikini yoqitish üchün qara qolini téximu ichkirilep uzitiwatqan weziyette, chet'ellerdiki yat muhit, yat bir til, yat bir medeniyetning tesiride yashawatqan Uyghur ewladlirining Uyghurluq rohiy we ana weten tuyghusini toluq hés qildurushqa sel qarashqa bolmaydighanliqi, jümlidin Uyghur millitining medeniyitini, kimlikini qoghdap qélishta ana tilining rolining muhim ikenliki muhajirettiki Uyghurlar üchün muhim bir mesile bolup qalmaqta.