Мая ваң: хитайниң уйғур йәр намлирини өзгәртиши инсанийәткә қарши елип барған җинайәтлириниң бир қисми

Хитай һөкүмити йеқинқи йилларда уйғур дияридики 630 йеза-қишлақниң намини өзгәрткән

“кишилик һоқуқни көзитиш тәшкилати” 18-июн күни “уйғур яр” фонди билән бирликтә тәйярлиған “хитай шинҗаңдики уйғур мәдәнийитини йоқитиш һәрикитиниң бир қисми сүпитидә йүзлигән уйғур йезисиниң исмини өзгәртти” намлиқ доклатини елан қилди.

 “кишилик һоқуқни көзитиш тәшкилати” доклатта көрситишичә, хитай һөкүмити йеқинқи йилларда уйғур дияридики йеза-қишлақларниң, болупму уйғурлар зич олтурушлуқ җайлардики йәр-җайларниң намлирини өзгәртивәткән. Доклатта көрситилишичә, 2009-йилидин 2023-йилиғичә болған арилиқта, уйғур дияридики 25000 йеза-кәнтниң тәхминән 3600 ниң исми өзгәртилгән яки қайта бекитилгән.

Булардин 630 йеза-қишлақниң намлиридики “сәзгүр” тәркибләр, җүмлидин “хоҗа”, “ханиқа”, “султан”, “мәсчит”, “бәг”, “мазар”, “орда” дегәндәк намлар бирдәк “заманиви аталғу” ларға алмаштурулған вә хитай дөләтлик истатистика идарисиниң тор бетидин бу кәнтләрниң исимлири өчүрүветилгән. Бу өзгиришләрниң тәхминән бәштин бир қисми диний, мәдәнийәт яки тарихий характерниң өзгиришини өз ичигә алидиған болуп, бу йеза-қишлақларниң әслидики уйғур тарихи вә мәдәнийити һәмдә диний етиқадлирини әкс әттүридиған йәр-җай намлири орниға болса “қизил юлтуз”, “қизил байрақ”, “бәхт”, “инақлиқ”, “иттипақ” вә “бирлик” дегәндәк қизил вә сиясий намлар дәсситилгән.

Доклатта бу һал: “хитай даирилири шинҗаңдики уйғурларниң диний, тарихи яки мәдәнийәт мәниси бар йүзлигән йеза намини системилиқ һалда хитай компартийәсиниң идеологийәсини әкс әттүридиған исимға өзгәртти” дәп көрситилгән.

Гәрчә хитай һөкүмитиниң уйғур йеза-кәнтлириниң намини өзгәртиши изчил давамлишип келиватқан болсиму әмма бу өзгиришләрниң көпинчиси 2017-йилидин 2019-йилиғичә болған арилиқта йүз бәргән икән.

Доклаттики өзгәртилгән йеза намлириға даир санлиқ мәлуматларниң селиштурмисидин йәнә, 2011-йилидин 2023-йилиғичә һәр йили сиясий муддиада өзгириш гәвдиләнгән 630 йеза исминиң %80 кә йеқин қисми 2017-, 2018-вә 2019-йиллири өзгәртилгән. Буларниң 27 пирсәнти 2017-йили, 37 пирсәнти 2018-йили, 15 пирсәнти 2019-йили өзгәртилгән. Доклатта бу мәзгилниң дәл хитай һөкүмитиниң районда инсанийәткә қарши җинайәтлириниң әвҗигә чиққан мәзгилигә тоғра келидиғанлиқи, униң үстигә, көпинчиси уйғур дияриниң җәнубидики уйғурлар көп санлиқни игиләйдиған қәшқәр, ақсу вә хотән вилайәтлиридә йүз бәргәнлики көрситилгән.

 “кишилик һоқуқни көзитиш тәшкилати” хитай бөлүминиң мувәққәт директори мая ваң бу һәқтә тохтилип: “бу хилдики нам өзгәртиш қилмиши маһийәттә хитай һөкүмитиниң уйғурларға хас мәдәнийәт вә диний чүшәнчиләрни өчүрүш урунушидин башқа нәрсә әмәс” дегән.

Кишилик һоқуқ көзитиш тәшкилатиниң хитай бөлүми мувәққәт директори мая ваң зияритимизни қобул қилип, мәзкур доклатниң тәсири вә муһим әһмийитини чүшәндүрүп мундақ деди:

 “бу доклаттики асаслиқ әмгәк тәтқиқатчи абдувәли аюпқа мәнсуп, биз уйғур қирғинчилиқини йиллардин буян доклатлаштуруп келиватимиз вә давамлиқ түрдә мунасивәтлик мәсилиләр һәққидә учур вә материялларға әһмийәт берип кәлдуқ. Уйғурлар учраватқан йоқитиш вә бастурушларни йәниму чоңқур нуқтилардин йорутушта, абдувәли тәминлигән уйғур тарихий йәр-намлириниң өчүрүлүши вә өзгәртилишигә даир бу материяллар интайин зор әһмийәткә игә. Шундақла һәмкарлиқимизда пүткән бу доклат бәлгилик тәсир қозғиди. Чүнки уйғурлар үчүн зор мәниви вә тарихий әһмийәткә игә болған уйғур йеза қишлақлириниң намлириниң өзгәртилиши вә өчүрүп ташлиниши хитай даирилириниң уйғурлар дияридики пүтүн сияситиниң мәқситини гәвдиләндүрүп бериду. Бу, хитай даирилириниң уйғурларниң үстидики бастуруш болупла қалмай, уларниң тарихини һәтта кәлгүсиниму йоқ қилишқа урунуши шундақла уларниң кәлгүси әвладлириниң өзлириниң ким болғанлиқини унтулдуруши вә уларға тәһдит селишидур” .

 Мая ваң буниң уйғурларға елип келидиған тәсиригә болған әндишисини ипадиләп мундақ деди: “хитай һөкүмити уйғурларниң йәр-намлирини өзгәртиш арқилиқ уйғурларниң өз тарихини унтулдурушқа, уйғурларниң тарихи, өзи вә кәлгүси һәққидики ой пикирлириниму контрол қилишқа урунмақта. Йәр намлири уйғурларниң әң негизлик символлири билән мунасивәтлик, демәк сиз өзиңизниң кимликиңизни унтуп қелишқа вә тәсәввуриңизни унтуп кетишкә мәҗбур болисиз, бу кишини һәйран қалдурғудәк дәриҗидә инсан һоқуқиға қилинған еғир таҗавузчилиқтур. Әмма уйғурлар буниңға қарши һечнемә дейәлмәйду. Хитай һөкүмити һәтта уйғурларни өзиниң бу хил бастуруш сиясәтлиригә бой сунушқила әмәс, униңға разимәнлик вә тәшәккүр билдүрүшкә мәҗбурлимақта. Бу хил бастуруш дәриҗисидин, биз, хитайниң уйғурларниң ғуруриға қайси дәриҗидә һақарәт қиливатқанлиқини, уларға қарита интайин чоңқур дәриҗидә инсанийлиққа қарши һәрикәт елип бериватқанлиқини көрүвалалаймиз”.

Мәзкур доклат, 18-июн күни, йәни б д т ниң җәнвәдә 56-қетимлиқ кишилик һоқуқ йиғини башланған охшаш бир күндә елан қилинған. Мәзкур доклаттики асаслиқ тәтқиқатчи, “уйғур яр” ниң қурғучиси абдувәли аюп әпәнди зияритимизни қобул қилип, доклатта берилгән учурлардин башқа өзиниң ашу хил нами өзгәртилгән йезиларда яшап баққан муһаҗирәттики бир қисим уйғурларни зиярәт қилиш арқилиқ нурғунлиған учур вә мәлуматларға игә болғанлиқини, әмма мәзкур доклатни б д т ниң 56-нөвәтлик кишилик һоқуқ йиғиниға үлгүртүш тәқәззаси түпәйли доклатта йәнә нурғун муһим нуқтиларни йорутушқа имканийәт болмиғанлиқини билдүрди.

Абдувәли әпәндиниң ейтишичә, хитайниң уйғур йеза-кәнтлириниң намлирини өчүрүш яки өзгәртишни күчәйткәнлики, дәсләптә “қарақаш һөҗҗити” вә “ақсу һөҗҗити һәмдә “шинҗаң сақчи һөҗҗити” , “кона шәһәр һөҗҗити” гә охшаш уйғур ирқий қирғинчилиқниң муһим дәлил испатлирини дәлилләш җәрянида паш болған икән.

Абдувәли әпәнди мәзкур доклаттики санлиқ мәлуматларни селиштуруш вә гирафиклаштуруш җәрянида айдиңлашқан әң муһим нуқтиниң қанчә көп йеза-кәнтниң исми өзгәртилгән җайда, шунчә көп адәм тутулғанлиқи икәнликини оттуриға қойди.

Мәзкур доклат елан қилиниши билән хәлқаралиқ агентлиқлар тушмутуштин хәвәрләрни елан қилди.

Вашингтондики уйғур һәрикити тәшкилати 20-июн бу һәқтә баянат елан қилип “уйғур қирғинчилиқини давам қиливатқан хитай компартийәсиниң шәрқий түркистандики уйғур йезилириниң намлирини өзгәртишини қаттиқ әйибләймиз. Бу һәрикәт хитай компартийәсиниң уйғур кимлики, мәдәнийити вә тарихини өчүрүштики системилиқ тиришчанлиқиниң бир қисми” дәп көрсәтти.

Уйғур һәрикити тәшкилатиниң рәиси рошән аббас ханим мәзкур баянатида хәлқаралиқ орунлар, һөкүмәтләр, ширкәтләр вә аммиви тәшкилатларни “шәрқий түркистанда давам қиливатқан вәһшийликләрни етирап қилишқа вә һәрикәт қоллинип, хитай компартийәсини җинайити үчүн җавабкарлиққа тартишқа вә шәрқий түркистандики уйғур мәдәнийитиниң қоғдилиши һәм гүллинишигә капаләтлик қилиш” қа чақирған.

Мәзкур доклат елан қилинғандин кейин, америкадики әң чоң мусулман пуқралар һоқуқи вә тәшвиқат тәшкилати болған “америка-ислам мунасивити кеңиши” (CAIR) ) му мәхсус баянат елан қилип, хитай һөкүмитиниң уйғурларниң йәр-җай намлирини өзгәртиш қилмишини кәскин тәнқидлигән. Мәзкур кеңәшниң учур ишлириға мәсул директори ибраһим хупер 19-июн “бу хилдики нам өзгәртиш қилмиши шүбһисизки хитай һөкүмитиниң уйғур мәдәнийити вә уларға хас исламий мирасларни йоқитиш урунушини әкс әттүриду. Хәлқара җәмийәт, болупму ислам дуняси бу хил қирғинчилиқ характердики қилмишларни тохтитишқа җиддий һәрикәт қилиши лазим” дегән.

20-Июн радийомиз зияритини қобул қилған ибраһим хупер әпәндидин, бу доклатниң әһмийитини сориғинимизда, у мундақ дәп тәкитлиди: “бу, интайин муһим, чүнки у уйғур мусулманлириниң йоқитишқа учраватқанлиқиниң йәнә бир испати. Улар хитайда уйғурларниң тарихи, мәдәнийити вә динини, җүмлидин уйғурлуқниң барлиқ амиллирини өчүрүп ташлап, уларни хитай компартийәсигә уйғун бир гәвдигә айландурушқа урунмақта”.

Ибраһим хупер йәнә бизниң “хитай һөкүмитиниң уйғур мәдәнийитигә техиму көп зиян йәткүзүшини тосуш үчүн немә қилиш керәк?” дегән соалимизға җаваб берип мундақ деди:

 “пайда алмайдиған тәшкилат болуш сүпитимиз билән бизниң қилалайдиғинимиз буниңға қарши чақириқ қилиш, әмма һөкүмәтләр хитайға қарши әмәлий тәдбир алалайду. Улар хитай һөкүмитиниң мусулманлар, аз санлиқ милләтләргә қаратқан бу бастурушлирини тохтитишқа бесим ишлитиши керәк. Пүтүн хәлқара җамаәт буни әйиблиши керәк болупму ислам дуняси буни қаттиқ әйиблиши керәк” .

Хитай даирилириниң уйғур районидики йәр җай намлирини өзгәртишкә хели бурунла тутуш қилғанлиқи мәлум. Радийомиз бу һәқтә дәсләп 2015-йили апрелда хәвәр бәргәниди. Әйни вақиттики игилишимиздин, хитай даирилириниң уйғур елида йәр намлирини омумйүзлүк тәкшүрүшни 2014-йил 7-айда башлиғанлиқи вә буни 2018-йили 7-айғичә елип баридиғанлиқи мәлум болғаниди.

Әмәлийәттә бу, даириләрниң йәр намлирини 2-қетим омумйүзлүк тәкшүрүши һесаблиниду.

Кишилик һоқуқни көзитиш тәшкилати хитай бөлүми мувәққәт директори мая ваң, хитай һөкүмитиниң уйғур йеза намлирини өзгәртишиниң униң уйғурлар үстидин давам қиливатқан инсанийәткә қарши җинайәтлириниң бир парчиси икәнликини тәкитләп мундақ деди: “бу хил тактика хитай һөкүмитигә охшаш залим вә бесивалғучи һакимийәтләргә ортақ болсиму, улар бу тактикисини уйғурларни тәқиб қилиштики юқири техникиси билән маслаштуруп иҗра қилмақта. Униң үстигә, йеза намлириниң өчүрүлүши, халиғанчә тутуп туруш яки түрмигә солаш, мәҗбурий әмгәкни өз ичигә алған еғир дәпсәндә қилиш, қийнаш, мәҗбурий әмгәккә селиш, җинсий зораванлиқ вә көпийишни чәкләш җинайити қатарлиқ районда инсанийәткә қарши елип берилған җинайәтләрниң бир қисми. У пәқәт дини түс алған мазар дегән сөзниң чиқириветилгәнлики яки йеза исминиң өчүрүлүшила әмәс, униң исмини тилға алған буни хатирилигән кишиләрму җазалиниду, раһилә давуттәк даңлиқ инсаншунас бу намларни доклатлаштурғанлиқи үчүнла һазир түрмигә ташланған. Бу бастурушниң көлими вә дәриҗиси шүбһисизки уйғур дияриниң һазир дунядики әң зор бастуруш астидики район икәнликини көрситип бериду”.

Хитайниң уйғур дияридики йәр-җай намлирини халиғанчә өзгәртиши һәтта бурундинла давамлишип кәлгән болсиму, 1949-йили коммунист хитай һакимийәт бешиға чиққандин кейин, уйғур дияридики йәр-җай намлирида көп қетим өзгириш болған. Шундақла хитай һөкүмитиниң уйғур елиниң йәр-җай намлирини йоқитиши вә өзгәртиши һелиһәм давам қиливатқанлиқи мәлум.

Хитайниң уйғур дияридин тарқитидиған “шинҗаң гезити” ниң, 1-айниң 14-күнидики хәвиридин, уйғур аптоном районлуқ хәлқ ишлири назаритиниң “йеза-кәнтләргә нам бериш һәрикити” арқилиқ йеза-кәнтләрдә йеңидин исим бәлгиләш һәрикити башлиғанлиқи мәлум болғаниди. 2023-Йили 11-айда, “шинҗаң уйғур аптоном райониниң ‛йеза-кәнтләргә нам бериш һәрикити‚ ни қанат яйдуруп, йеза-кәнтләрни гүлләндүрүшкә күч қошуш хизмитини йолға қоюш лайиһәси тоғрисидики уқтуруш” бесип тарқатқан болуп, даириләр нуқтилиқ һалда йеза-кәнт йәр-җай намлирини топлап, хәритигә чүшүрүп бәлгә селиш, йеза-кәнтләргә қайтидин нам беришниң башқурушни мәқсәт қилғанлиқини билдүргән. Демәк хитай һөкүмити өзи уйғур йеза-кәнт намлирини өзгәртишкә киришкәнликини ашкара елан қилғаниди.