“Zulumning qurulmisi” da eks etken Uyghur kirizisi

Uyghur diyaridiki qirghinchiliq dunya jama'itige melum bolghandin bashlapla buning jawabkarlirini soraqqa tartish chuqanliri otturigha chiqishqa bashlighan idi. Ene shu waqitlardin bashlap Uyghur diyaridiki eng zor hoquqdar chén chu'en'go yene bir qétim kishilerning diqqet nezerining merkizi boldi. Kéyinche yene bir qisim mutexessisler bundaq zor weqeni chén chu'en'goning ‍öz aldigha ijra qilalmaydighanliqini, uninggha yolyoruq bériwatqan hemde arqa tirek boluwatqan kishining bir qisim chet el axbaratliri “Xitayning yéngi impératori” dep atawatqan xitay re'isi shi jinping ikenlikini otturigha qoydi. Yene bir qisim kishiler bolsa buninggha Uyghur aptonom rayonluq hökümetning mes'ul bolushi lazimliqini tekitlidi.

19-Öktebir küni awstraliye istratégiyelik siyaset inistituti élan qilghan “Zulumning qurulmisi” serlewhilik zor hejimlik doklatta Uyghur diyaridiki qirghinchiliqning béyjingdin ürümchi we xoten'giche bolghan da'irige yéyilghan ghayet zor hökümet sistémisi ortaq xizmet süpitide wujutqa keltürgen hadise ikenliki tepsiliy bayan qilindi.

Awstraliye istratégiyelik siyaset inistutining tetqiqatchiliridin wiki shyu, dariya impiyombato, proféssor jéymis léybold qatarliq üch kishi kolléktip yézip chiqqan mezkur doklatta körsitilishiche, Uyghur diyaridiki zor tutqun we siyasiy basturushtin bashlan'ghan qirghinchiliqni merkiziy hökümet, Uyghur aptonom rayonluq partkom we hökümet, shuningdek herqaysi wilayet, sheher, nahiye we yéza derijilik partkom we hökümetler “Muqimliq” namida zich hemkarlashqan asasta ishqa ashurghan. Yuqurisi xitay kompartiyesi merkiziy komitéti, aliy sot, dölet kabéniti (gowuyu'en) töwende aptonom rayonluq siyasiy-qanun komitéti, bingtu'en sistémisi, yerlik memuriy we herbiy organlar birdek oxshimighan derijide bu xizmetni özlirining “Siyasiy wezipisi” qatarida ijra qilghan. Eqellisi xotenning eng chet yéziliridiki saqchixanilar we yardemchi saqchilarmu pütün küchini mushu ishqa serp qilghan. Ene shu yosunda “Térorluqqa qarshi turush” we “Qayta terbiyelesh arqiliq ashqunluqni tügitish” herkiti pütkül rayon miqyasida ewj alghan omumiy xelq herkitige aylandurulghan. Del shundaq bolghanliqi üchün Uyghur diyaridiki herqandaq herbiy, memuriy, partiye we bashqa idare yaki jem'iyetler, shuningdek herqandaq hökümet kadiri ularning qandaq derijilik bolushidin qet'inezer “Muqimliq” namidiki siyasiy basturushqa bir kishilik hesse qoshqan. Chünki bu zor qirghinchiliqning teshwiqat, lagér, “Töwen'ge chüshken kadirlar” namidiki nazaretchiler, “Üch xil küchler” ge atap layihilen'gen qanun-nizamlar, ürümchidin xotenning eng xilwet yéza-qishlaqlirighiche orunlashqan “Siyasiy weziyetke mes'ul” kadirlar dégendek halqiliri ene shu kishilerning xizmiti arqiliq bir-birige baghlinip, bir mukemmel sistéma hasil qilghan.

Doklatta alahide orun alghan bir téma Uyghur diyaridiki qirghinchiliqning aldin'ala pilanlan'ghan bir qétimliq zor kölemlik siyasiy herket ikenliki hésablinidu. Aptorlar özliri toplighan yazma höjjetler asasida bu qirghinchiliqning layihelinishi 2009-yilidiki “5-Iyul ‍ürümchi qirghinchiliqi” din kéyin resmiy bashlan'ghanliqini, ene shu weqedin kéyin “Üch xil küchler” ning hujum nishani bolushi békitilgenlikini, 2014-yili shi jinping Uyghur diyarida xizmet tekshürüshige kelgende éniq qilip “Térorchi küchlerni kochida ur-urgha qalghan chashqanning haligha chüshürüsh kérek” dep bu heqte yolyoruq bergenlikini, 2016-yili awghustta bolsa chén chu'en'goning tibettin yötkep kélinip bu zor qirghinchiliqni ijra qilishqa qoyulghanliqi, ene shuningdin kéyin milyonlarche kishining “Térorluq”, “Esebiylik” we “Ishenchsizlik” qatarliq sewebler bilen “Qayta terbiyelesh merkizi” namidiki türme sheklide qurulghan lagérlargha qamalghanliqini, ene shu lagérlarda dunyagha melum boluwatqan türlük ziyankeshlikler we ölüm weqelirining köplep körülüwatqanliqini etrapliq yorutup béridu. Shuningdek xitay hökümiti “Térorluq” we “Esebiylik” dep békitken hadisilerning emiliyette eng eqelliy ijtima'iy hadisiler ikenlikimu janliq misallar bilen körsitip bérilidu. Mesilen, ular qolgha chüshürgen bir délo matériyalida anayet abliz isimlik 19 yashliq Uyghur yigit herxil kompyutér höjjetliri we ün-sin höjjetlirini torsiz muhitta hembehirleshke ishlitilidighan Zapya namliq epni téléfonigha chüshürgenliki üchün “Qanunsiz epni ornatqan we VPN ni ishletken” dégen eyib bilen üch yilliq qamaqqa höküm qilin'ghan.

Uyghur diyaridiki siyasiy herikette berpa qilin'ghan yene bir méxanizim pütkül jem'iyet xitayning féodalizim dewri, jümlidin ming we ching xandanliqliri dewridiki her on a'ilini bir guruppa qilip chétip qoyush, guruppa bashliqi bu a'ililerge nazaretchi bolush, pütkül jem'iyet qatlimigha yéyilghan ahalilar komitéti öz tewelikidiki her bir gumanliq a'ilini her küni bir qétim tekshürüsh qatarliq tedbirler Uyghur jemiyitide “Bir tal yingne yerge chüshse saqchilar shu haman xewerdar bolidighan” weziyet hasil bolghan.

Doklatning xulase qismida Uyghur diyarida aliqachan muntizim sistéma alghan nazaret, kontrolluq, jaza we özgertip terbyelesh basquchlirining toluq sinaqtin ötken tedbirler qatarida ningshiya, xongkong qatarliq jaylargha kéngiyiwatqanliqi, bu menidin alghanda Uyghur diyaridiki qirghinchiliqning xitay üchün bir qétimliq sinaq bolghanliqi alahide tekitlen'gen.

Mezkur doklat élan qilin'ghandin kéyin ularning ötken yili élan qilghan “Sétiliwatqan Uyghurlar” serlewhilik doklatqa oxshashla zor tesir qozghidi. Herqaysi dangliq axbarat wastiliri arqimu-arqidin bu doklat heqqide obzor maqaliliri élan qildi hemde bu doklatta otturigha qoyulghan qarashlarning Uyghur diyaridiki siyasiy ré'alliqni heqiqi yosunda eks ettürgen pakitliq matériyal ikenlikini alahide tekitlidi. “Xitaygha qarita xelq'ara parlaméntlar ittipaqi” (IPAC) bu doklatni qizghin alqishlash bilen birge “Herqaysi siyasiyonlar we hökümetlerni mushu doklatta körsitilgendek zulum we qirghinchiliqning jawabkarlirini estayidilliq bilen aydinglashturiwélishqa chaqirimiz,” dédi.

Shu qatarda washin'gton shehridiki “Uyghur kishilik hoquq qurulushi teshkilati” ning diréktori ömer qanat ‍ependi bu doklatta otturigha qoyulghan pikirler hemde axirqi xulasining Uyghur diyaridiki ré'alliqni eynen eks ettürgen, dep qaraydighanliqini bildürdi.

Doklatta alahide yer alghan bir nuqta Uyghur diyaridiki qirghinchiliqni ijra qilishta her derijilik yerlik hökümetler we memuriy birliklerning “Awan'gartliq” rolini oynawatqanliqi, emma bularni teshkil qilghuchi memuriy sistémidiki barliq birinchi qol partiye sékrétarlirining mutleq xitaylardin bolidighanliqi, Uyghurlarning pütünley mu'awin orunda bolidighanliqi, hetta tunji bolup “Kompartiyedin minnetdar bolush” heqqidiki ochuq mektup élan qilish bilen dang chiqarghan obulqasim mettursunningmu awat nahiyisining mu'awin partiye sékrétari bolushning nérisigha ötelmigenlikini misal qilish arqiliq Uyghurlarning ijtima'iy orni heqqide bir chong su'al qoyidu. Ömer qanat ependi bu heqte söz bolghanda “Nechche on yillap dawam qilghan bu endizining özi Uyghurlarning héchqachan ‛ishenchlik‚ dep qaralmaydighanliqining ispati” deydu.

Melum bolushiche, nöwette bu doklat heqqidiki obzor maqaliliri arqimu-arqidin élan qiliniwatqan bolup, bu doklatning Uyghur diyaridiki qirghinchiliqqa qarshi téximu ünümlük tedbirlerning élinishigha mu'eyyen derijide türtkilik rol oynishi ümid qilinmaqta iken.