RFA/Eziz
Йеқинда хәлқараниң диққитигә мәлум болған уйғур дияридики сиясий бастурушқа мунасивәтлик бир қисим мәхпий һөҗҗәтләрниң ашкара болуши билән хитай һөкүмитиниң уйғурларға зор көләмдә зиянкәшлик қиливатқанлиқиниң җанлиқ картиниси йәнә бир қетим намаян болди. Мушу һөҗҗәтләр асасида хитай һөкүмитиниң лагерға қамалған милйонлиған уйғурға қарита назарәт вә меңә ююшта қайси дәриҗигә берип йәткәнлики, шуниңдәк америка башлиқ ғәрб дөләтлириниң немиләрни қилалиши қатарлиқ мәсилиләрни муһакимә қилиш үчүн 18-декабир күни чүштин кейин худсон ақиллар мәркизидә мәхсус йиғин ечилди.
Худсон мәркизиниң хадимлиридин нина ше ханим алди билән уйғурлар һәққидә мәлумат берип «хитай һөкүмитиниң уйғурларға йүргүзүватқанлири заманимиздики шундақла күнимиздики әң еғир болған кишилик һоқуқ дәпсәндичилики вә зиянкәшлики болуп қалмақта,» дәп көрсәтти. Шундақла бу тоғрисида тәпсилийрәк сөз қилишқа америка хәлқара диний етиқад әркинлики баш әлчиси сам бровнбәкни тәклип қилди.
Сам бровнбәк уйғур дияридики сиясий, мәдәнийәт, дин вә иҗтимаий турмуш саһәсигә кеңийиватқан зиянкәшлик әһвали һәққидә тәпсилий мәлумат берип, хитай һөкүмитиниң изчил хәлқараға хата учур тарқитиватқанлиқини, мушу арқилиқ өзлириниң уйғурларни бастурушини йоллуқ қилип көрситиватқанлиқини сөзләп өтти. У сөзидә нуқтилиқ қилип хитай һөкүмитиниң уйғурларға зулум селиш әһвали, болупму уларниң уйғурлардики һәрқандақ диний хаслиққа игә паалийәтләрни «террорлуқ» қа бағлап бастуруватқанлиқини җанлиқ мисаллар билән баян қилип бәрди. Җүмлидин уйғурларниң милйонлап лагерға қамилиши, бу җайда уларниң чошқа гөши йейишкә мәҗбурлиниши, диний муқәддәс китабларниң көйдүрүлүши, мәсчитләрниң чеқилиши қатарлиқ һадисиләрдин хитай һөкүмитиниң қиливатқанлириниң «террорлуққа қарши күрәш» әмәсликини, әксичә уйғурларға қаритилған йоқитиш һәрикити икәнликини көрүвелиш мумкинликини тәкитлиди. У бу һәқтә сөз қилип «хитай изчил диний етиқадқа җәң елан қилип кәлмәктә. Шүбһисизки, хитай бу җәңдә ғәлибә қилалмайду» деди.
У сөзиниң давамида хитай һөкүмитиниң зор тутқун вә лагерлар мәсилисидә дуняни алдаш үчүн қандақ оюнларни ойнаватқанлиқини, әмма буниң қандақ болушидин қәтийнәзәр өзлириниң алдинип қалмайдиғанлиқини билдүрүп «хитай биз террорлуқ билән җәң қиливатимиз дәватиду. Әмәлийәттә уларниң қиливатқанлири ялғуз етиқадқа қарши җәңла әмәс, йәнә һәқиқәткә вә хәлқара өлчәмләргә қарши җәңдур,» деди.
Шуниңдин кейин мутәхәссисләр сәһнидин орун алди. Йиғин риясәтчиси ерик бровн алди билән мәлумат берип, хитай һөкүмити «шинҗаң» дәп атайдиған бу земинда уйғурларға зулум селиватқили нәччә он йиллар болғанлиқини, уйғурлар болса өзлириниң вәтини дәп қарайдиған һәмдә йиллардин буян «шәрқий түркистан» дәп атайдиған бу земинда езилип келиватқанлиқини, болупму чен чуәнго бу җайға партком секретари болуп йөткилип кәлгәндин буян бу җайниң дунядики әң қаттиқ назарәт қилинидиған вә әң еғир зулум давам қиливатқан сақчи дөлитигә айлинип қалғанлиқини сөзләп өтти.
Мутәхәссисләрдин «аксйос» хәвәр агентлиқиниң мухбири бесаний ибраһимян алди билән сөз алди. У нуқтилиқ қилип йеқинда дуняға мәлум болған лагерлар һәққидики бир қисим һөҗҗәтләрниң уйғурлар дуч келиватқан зулум тоғрисида әң җанлиқ испат болидиғанлиқини, уйғурлар учраватқан бастурушниң бейҗиңдин келиватқан буйруқ бойичә иҗра болуватқанлиқи тоғрисида тохтилип, «бу һөҗҗәтләрдин биз хитай һөкүмитиниң ‹кәспий тәрбийәләш мәктипи' дәп атаватқан җайлар һәққидә қандақ ялғанларни тоқуватқанлиқини, болупму тутқунларниң ‹қечип кетишигә һәмдә бинормал шәкилдә өлүвелишиға қәтий йол қоймаслиқ' дегән қурлардин бу җайларға қамалғанларниң һечқачан өз ихтиярлиқи билән кәлмигәнликини, бу җайларниң қаттиқ башқурулидиған түрмиләр икәнликини көрәләймиз,» дәп көрсәтти.
«Комунизим қурбанлири хатирә фонди» ниң хадими, доктор адрян зенз өзиниң йеқинқи издинишлири асасида хитай һөкүмитиниң дәсләпки қәдәмдә зор тутқун арқилиқ милйонлиған уйғурни лагерға солап болғанлиқини, иккинчи қәдәмдә лагерға мәһкум болған бу уйғурларни «қайта тәрбийәләш» намида уларниң сиясий қаришини өзгәртиш һәмдә әвладлар оттурисида үзүкчилик пәйда қилиш үчүн қандақ васитиләрни қоллиниватқанлиқини, һазирқи мәлум болуватқан үчинчи қәдәмдә «оқуш пүттүрди» дейилгән тутқунларниң лагерлардин һечқанчә пәрқ қилмайдиған завутларда мәҗбурий әмгәккә селиниватқанлиқини сөзләп өтти.
Бу қетимқи йиғинға уйғурлардин вашингтон шәһиридики адвокат нурий түркәл алаһидә тәклип қилинған иди. У сөзидә йеқинда ашкара болған мәхпий һөҗҗәтләр һәққидә тохтилип, буниңдин лагерларниң ички қисмидики әһвалниң қайси дәриҗидә вә көләмдә икәнликини көрүвелиш мумкинликини, техиму муһими хитайлардин һәрқайси җәһәтләрдә пүтүнләй пәрқлиқ болған уйғурларни «яман кишиләр» вә «компартийәгә садиқ әмәс» дәп қарайдиған хитай компартийәсиниң «буларни тәрбийәләш лазим» дәйдиған ахирқи мәқситигә немиләрниң йошурунғанлиқини бәкму очуқ көрүвалғили болидиғанлиқини баян қилди. У сөзиниң давамида бу һөҗҗәтләрниң охшаш болмиған нуқтилардин уйғурлар учраватқан зулумниң аллиқачан қирғинчилиқ басқучиға йәткәнликини көрүвалғили болидиғанлиқини тәкитләп, «әмди өтмүштикигә охшаш бармиқимизни чишләп қалидиған ишлар қайта йүз бәрмәслики лазим. Чүнки бу қирғинчилиқниң аламәтлири ашкара заһир болуватиду. Биз болсақ буниңға қарап олтурмақтимиз,» деди. Йиғинниң ахиридики соал-җаваб бөликидә көплигән соаллар соралди. Болупму пакитлар шунчә ениқ дуняға мәлум болуватқанда дуняниң бу мәсилидә кәскин бир һәрикәттә болмаслиқи тоғрисидики соалға мутәхәссисләр хитай һөкүмитиниң «террорлуққа қарши җәң» намида уйғурларни «ислам террорлуқи» ниң қурбани қиливәткәнлики, йәнә бир яқтин хитай һөкүмитиниң иқтисадий әвзәлликкә тайинип дуняни сетивелишқа йүзлиниватқанлиқи, шуниң билән биргә һәрқайси җайлардики авамниң бу ишлардин йетәрлик хәвәрдар болмаслиқи қатарлиқ сәвәбләрни көрсәтти.
Йиғин ахирида биз доктор адрян зенздин «нөвәттә америка һөкүмитидин күтүшкә болидиған әң чоң инкас немә болуши мумкин?» дәп сориғинимизда у буниңда иқтисадий ембарго әң муһим усул, дәп қарайдиғанлиқини билдүрди.
Нурий түркәлму өзиниң буниңға қошулидиғанлиқини билдүрүп, һазирчә буниң әң үнүмлүк чарә икәнликини тәкитлиди.
Бу қетимқи йиғинға бир қисим уйғур җамаитиму қатнашқан болуп, һәр саһәдин кәлгән йиғин әһлиниң йиғин залиға патмай қелиши уйғурлар мәсилисиниң кишиләр толиму қизиқидиған бир темиға айлинип қалғанлиқини йәнә бир қетим көрсәтти.
