Rachil harris bilen söhbet: “Uyghurche islamning tawushluq menzirisi” (2)

2020-Yili noyabirda indi'ana uniwérsitéti neshriyati neshr qilghan “Uyghurche islamning tawushluq menzirisi” de aptor rachil harrisning chet we xilwet Uyghur yéziliridiki Uyghur xanim-qizlirining rohiyet dunyasidin hés qilghan köpligen mezmunlar orun alghan. Bu jaylardiki Uyghur ayalliri bilen biwaste ariliship yashash jeryanida u ashu Uyghur jama'iti arisida yéngidin peyda boluwatqan bir qisim “Uyghurche” alahidilikke ige islamiy hadisilerni we uning “Tawushluq” eks étishini körgen. Shuning bilen bir waqitta ashu Uyghur ammisi arisida chet eldin import qilin'ghan diniy mezmunlardiki ün-sin buyumlirining ewj élishini xitay hökümitining kéyinki waqitlarda “Uyghurlarning esebiy we térorchi bolup kétishining sewebi” dep izahlishi herqaysi hökümet axbaratliridin keng yer élishqa bashlighan. Bu toghrisida gep bolghanda rachil harris özining bu xil xulase chiqirish usuligha qoshulmaydighanliqini alahide tekitlidi.

“Men ‛diniy mezmundiki ün-sin buyumlirining tarqilishi, bolupmu ularning chet eldin Uyghurlarning turmushigha singip kirishi Uyghurlarni esebiy qiliwetti we ularni térorluqqa righbetlendürdi‚ deydighan qarashqa zadila qoshulalmaymen. Chünki bu xil qarashta mesilining muhim nuqtisi hemde néme üchün ötken on yilda Uyghurlar diyaridiki ashu xil zorluq herketlirining kélip chiqiwatqanliqining sewebliri bir yaqqa qayrilip qalidu. Eger sinchilap qaraydighan bolsaq bu xil zorluq herketlirining héchqaysisi aldin pilanlan'ghan térorluq herketliri emeslikini bayqaymiz. Chünki bularning hemmisi emiliyette yerlik xelqning ishghaliyet we zorluq tedbirlirige qarshi bildürgen inkasi idi. Shunga bu xil hadisiler qayta-qayta yüz berdi, yene kélip saqchilarning tinch yosundiki namayishlarni zorluq bilen basturush herkiti jeryanida eng köp otturigha chiqti. Shunga bu yalghuz xitaydiki yigane hadise emes. Nurghunlighan döletler özlirining hökümranliqigha qarshi chiqqanliki hemmila herketni térorluq, dep élan qilidu bu bolsa emiliyette zulumgha uchrighan xelqning qarshiliqini hökümetler tashqi dunyagha perdazlap körsitidighan bir türlük ortaq usul xalas. Bu xildiki zulumgha bolghan qarshiliqni ipadilesh usulliri mushuning bilenla cheklinip qalmidi. ‛diniy yosunda kyinish mushundaq bolidu‚ dep qarighan bir qisim Uyghur xanim-qizlirining ottura sherq uslubidiki diniy qiyapette kiyinishimu emiliyette xitay hökümitige bolghan qarshiliqining bir türlük ipadilinishidur. Türkiye dölet bayriqi chüshürülgen maykilarni kiyishnimu mushu xil qarshiliqning jümlisidin déyish mumkin. Derweqe hazir bu ishlargha yol qoyulmaydu.”

Rachil harris yéza-qishlaqlardiki Uyghur ayalliri bilen arilishish jeryanida ularning diniy yighilishlirigha köp qétimlap qatnashqan. Bu jeryanda Uyghurlarning méhmandarchiliq adetliri, yémek-ichmek qa'idiliri, ölüm-yitim adetliri dégenler bilen tonushqandin sirt yéza ayallirining qanchilik “Japakesh” ikenlikini biwaste körgen. Ularning tügimes öy ishi, étiz-ériq ishi, öy we hoyla-aramdin xewer élish, erler bilen barawer éghir jismaniy emgeklerge qatnishishtin bashqa yene öz aldigha ayallar jamesi bolup diniy yighilishlargha qatnishish jeryanida “Ayallarning köz yéshi” ning bekmu chongqur menilerge ige ikenlikini bayqighan. Bolupmu kitaptiki ré'al shexs bolghan rabiye achining “Besh-alte yil ilgiri qur'an ayetlirini laba (karnay) da qoyattuq. Hazir bularni anglash esebiylik, déyiliwatidu. Hazir bir yerge yighilishmu tes boluwatidu. Bolupmu sadam weqesidin kéyin shundaq bolup ketti” dégenlirining emiliyet ikenlikini körgen. Bu xildiki “Qiyin” bolghan ayallar diniy yighilishlirida u bu “Büwi” ayallarning “Xetme” lerde ünlük zikr qilidighanlirining zorawanliqqa emes, belki ézgülükke terghib qilghuchi diniy péshiwalarning hékmetliri ikenlikini, bu tawushlarning ularning aghzidin emes, belki yürekliridin chiqidighanliqini anglighan.

“Xuddi men kitabimni yézishtiki seweblerning biri dep qaraydighan bir muhim amil del ashu yéza-qishlaqlardiki men ariliship baqqan Uyghur xanim-qizlirining qandaq muhim rollargha ige ikenlikidur. Bu jeryanda men ularning ehmed yesewining hikmetlirini oquydighanliqini kördüm. Ular gerche bu kishining tezkirisi we ish-pa'aliyetlirini bek éniq bilip ketmisimu, emma ular qira'et qilidighan ‛hikmet‚ ler ularning kündilik diniy pa'aliyetliride bekmu muhim orun igileydu. Bolupmu ular ‛xetme‚ dégen namda her heptisi ötküzidighan diniy yighilishlarda bundaq ‛hikmet‚ ler zor ishtiyaq bilen qira'et qilinidu. Bu ‛hikmet‚ lerning tékistini yézip chiqish toghra kelse bularning emiliyette xoja ehmed yesewining ilgiriki waqitlarda neshr qilin'ghan ‛hikmet‚ liri ikenlikini bayqaysiz. Bilishimche, uqumushluq Uyghur ziyalilirining hemmisila 1990-yilliri ‛bulaq‚ zhurnilida élan qilin'ghan yesewiy hikmetliridin xewerdar. Buninggha hemmila Uyghur ziyaliliri qiziqip ketmisimu emma bu mezmunlar yéza-qishlaqlardiki Uyghur xanim-qizliri üchün bekmu muhim hésaplinidiken. Ular herqachan zérikmestin mushu hikmetlerni qira'et qilidu.”

Aptor bu jeryanda heyranliq ichide bayqighan yene bir hadise “Naxsha-‍ussul milliti” dep teripliniwatqan Uyghurlar arisida bash kötüriwatqan “Naxsha-muzikidin chetnesh” xahishi bolghan. Bolupmu 2010-yillardin kéyin u mundaq bir qiziq hékayini anglighan: “Olturush” we “Naxsha-saz” gha xumar ürümchilik bay sodiger ayalning “Ayalche uslubta ussul oynaydighan erler” ni chillap sorun tüzgenliki heqqidiki widyo tarqalghandin kéyin uning éri bu ayalni üch qétim hejge ewetken, emma bu ayal yenila “Naxsha-saz” din qalmighanliqi üchün u bir kéchidila “Maymun bashliq, yilan tenlik” ajayip mexluqqa aylinip qalghan. Rachil harrisni bu heqtiki hékayining kishiler arisida “Ussulni bek oyniwetse ashundaq bolidighan gep” deydighan misal teriqiside qollinilishi, bu hékayining herqaysi yéza-qishlaqlarda keng tarqilishi bekmu heyran qaldurghan. Hetta beziler buning “Allahning möjizisi” ikenlikini ispatlash üchün buni widiyo qilip ishlep torlarda tarqatqan. Buning ijtima'iy tesiri pütkül Uyghurlar diyarigha yéyilghandin kéyin aridin uzun ötmey hökümet organliri “Bu yaman gherezlik saxta widiyoni chet'eldiki eksiyetchi küchlerdin bolghan dunya Uyghur qurultiyi diniy esebiylikni terghip qilish üchün ishlep tarqatqan” dep chüshenche bergen. Emma u bu jeryanda Uyghurlarning néme üchün “Naxsha-ussuldin bizar bolushi” da bashqiche seweblerning barliqini bayqighan. “Xitay ussulchilar jem'iyiti” ning mu'awin re'isi dilnar abdullaning téléwizorda “Diniy esebiylik” ni eyiblep, “Naxsha-ussulni terghip qilishi” bolsa téximu köp Uyghurlarni narazi qilghanliqigha shahid bolghan.

“Sizningmu xewiringiz bar, men Uyghur muzikisigha, bolupmu muqam we meshreblirige uzundin buyan sewdayilarche mestane bolup yürgen bir insanmen. Emma bezide, bolupmu ötkenki birnechche yilda men özümning bekla ‛islamchi‚ bolup ketkenlikimni, Uyghur naxshiliri we ussullirigha biraqla ‛öch‚ bolup qalghanliqimni bayqap qaldim. Némishqa désingiz hazir Uyghur naxsha-ussulliri asasen siyasiy teshwiqatqa aylinip qéliwatidu. Mesilen, héliqi ‛dang-dé-jéng-sé-ya-ké-shi‚ (partiyening siyasetliri yaxshi) dégendek naxshilar hazir hemmila yerni bir aldi. Bu xildiki naxsha-ussullarni körgende bekla ghezipim qaynaydu. Chirayida tebessum oynap turghan Uyghur qizliri shi jinpingni medhiyelep ussulgha chüshkende, ‛shadiman‚ muzikantlar kompartiye shenige atap ‛yangraq küyler‚ ni orunlighanda ularning qanchilik uruq-tughqanlirining lagirlargha qamilip bolghanliqini, ashu ussulchi Uyghurlarning ghayet zor tor hasil qilghan ashu nazaret dunyasida qandaq hayat kechüriwatqanliqini oylapla méngemge aghriq kirip kétidu. Bu jehettin alghanda Uyghur ziyalisi yalqun rozining ‛biz némishqa naxshichi we ussulchi millet bolup qalimiz‚ déyishiningmu asasiy yoq emes. Chünki hazir Uyghurlardiki naxsha-ussul xitay hökümitining siyasiti tüpeylidin chong bir mesilige aylinip qéliwatidu. Naxsha-ussul ene shu teriqide xitayning siyasitige we Uyghurlar duch kéliwatqan zulumlargha baghlinip qéliwatqanliqi üchün hazir köpligen dindar Uyghurlar naxsha-sazgha nisbeten nepret tuyghusida boluwatidu.”

Uyghurlar arisidiki “Naxsha-ussul mestaniliqi” ene shu yosunda peskoygha chüshüwatqanda ijtima'i'i taratqular tedriji halda Uyghurlarning kündilik hayatida barghanséri muhim orun igileshke bashlighan. Buning bilen ündidar we bashqa alaqe wastiliri bekmu keng omumlashqan. Uyghurlarning yürekliridiki munglar bolsa “Dert-elem” namida bu taratqularda keng dolqun hasil qilip, diniy mezmunlar bilen yughurulghan halda yéngidin-yéngi tawushlar sheklide mewj urghan. Ene shu waqitlarda otturigha chiqishqa bashlighan “Esebiylikke qarshi turush” ni merkizi idiye qilghan kontrolluq tedbirliri deslep “Qizil meshreb” sheklide otturigha chiqqan bolsa, kéyinche “Ijtima'i qayta qurush” ning omumiyyüzlük yolgha qoyulushida tügellen'gen. Bu bolsa hazir pütün dunya eyiblewatqan “Milyonlighan Uyghurni lagérgha qamash” tek “Insaniyetke qarshi jinayet” ke yol achqan idi.