Lé'o maylart: “En'eniwiy mehellilerning chéqilishi esirler boyi dawamliship kelgen Uyghur turalghu medeniyitini yoq qilidu”

Xoten bazirining körünüshi. 2013-Yili 6-noyabir, xoten.

Muxbir: hörmetlik lé'o maylét (Leo Maillet), yeni shir'eli ependi, siz bilen Uyghur en'eniwi mehellilirining chéqilishi we Uyghurlar hayatining özgertiwétilishi heqqidiki bügünki söhbitimizni dawamlashtursaq. Bilginingizdek, Uyghur mehellilerni Uyghurlar üchün kichiklitilgen weten, yeni Uyghurlar hayatining hemme terepliri mujessemlen'gen eng kichik ahaliler nuqtisi déyishke bolidu. Sizge oxshash chet ellik ziyaretchilerning közide Uyghur mehellisi zadi qandaq jay? Uyghur en'eniwi mehellilerning qurulmisi, u jaylardiki ijtima'iy we medeniy hayat körünüshliri qandaq xasliqqa we alahidiliklerge ige?

Lé'o maylart: bizge oxshash Uyghur diyarini yaki sherqiy türkistanni 2016-yilidin burun, yeni xitay hökümitining u jayda keng kölemlik jaza lagérlirini qurushtin ilgiri ziyaret qilghuchi chet'elliklerge nisbeten, Uyghur mehelliri heqiqetenmu Uyghurlarning milliy medeniyet we ijtima'iy hayat özgichilikliri jughlan'ghan jay idi. Bu xasliqlar nurghunlighan kitaplardimu teswirlen'gen. Emdi ghuljagha kelsek, chet ellik tetqiqatchilar ichide amérikaliq antiropolog jey dowchér (James Dautcher) ning “Tar kocha” namliq kitabida ghuljadiki Uyghur mehellilirining alahidilikliri we xasliqi eng yaxshi shekilde yorutulghan dep qaraymen.

Mezkur kitabta aptor özining ghulja shehiridiki bir mehellide élip barghan uzun mezgillik tekshürüshi we tetqiqat jeryanini xatiriligen. Bu kitabtin ghulja yéziliridiki Uyghurlarning medeniy we ijtima'iy hayatini éniq köreleymiz. Ularning bu mehellilerni qandaq berpa qilghanliqi, öy we bagh-waranlarni qandaq qurup chiqqanliqi, bu mehellilerning muhiti we qurulmisini qandaq qilip özlirining ijtima'iy hayatigha maslashturghanliqini chongqur hés qilalaymiz. Yeni bu mehelliler ularning bir birining öylirini yoqlap-ziyaret qilishigha, öz-ara muhebbet yetküzüshige, qoshna-xolumlar arisida tamaq sunushup hemberhrlinishige qulayliq shekilde qurulghan. Uyghurlar yashaydighan mehellilerde mehelle moysipitliri intayin muhim rolgha ige insanlardur. Ular bahar, yazning hawa ochuq künliri öyning ichide olturmaydu, belki derwaza aldigha chiqip olturushup, öz-ara paranglishidu. Ular yalghuz mehellidiki qoshnilar bilenla emes, yoldin ötken-kechken kishiler bilenmu öz-ara salamliship, uchur almashturidu. Bu jeryanda qoshna-qulumlardin birerining yardemge éhtiyaji barmu-yoq, bularni sorap bilidu. Öz-ara xeyr-éhsan yetküzüsh bolsa ulardiki qoshnidarchiliqning eng yüksek exlaq ölchemliridin biri bolup, bu qimmet qarash ularning kündilik hayatining bir qismigha aylinip ketken.

RFA/Eziz

Muxbir: siz misalgha alghan jey dawchér ependining “Tar kocha” namliq kitabida teswirlen'gendek, Uyghurlarmu ashundaq mehelle hayati teswirlen'gen “Tar kocha” namliq naxshini bekmu yaxshi körüp anglaydu. Sizche, bu xil mehelliwi hayattiki öz-ara yéqinchiliq, qoshnidarchiliq, méhir-shepqet yetküzüshtek insaniy xisletlerning meniwi ehmiyiti qandaq waqitlarda bekrek gewdilik bolidu?

Lé'o maylart: méningche, eng gewdilik ipadilinidighan waqitlar, del héyt-ayem we bayram mezgilliridur, bolupmu ramzan éyi mezgilide bu ehwal téximu gewdilik ipadilinidu. Mesilen, ramzan aylirida balilar kéchilerde ramzan naxshilirini éytiship öymu-öy arilap, kishilerni oyghitidu, ularni zakat we nazunémetlirini bérishke ündeydu.

Men shexsen özüm ghuljagha bérip baqmighan bolsammu, emma 2014-yilidiki qeshqer we ürümchilerge qilghan qisqa mezgillik ziyaretlirim dawamida, Uyghur mehelliliridiki medeniyet we ijtima'iy hayatini öz közüm bilen kördüm. Bolupmu ta'am medeniyitining Uyghurlar hayatida, ularning kishilik munasiwetliride qanchilik muhim ehmiyetke ige ikenlikini chongqur hés qildim.

Muxbir: sizning Uyghurlarning nan medeniyiti üstide tetqiqat élip barghiningiz, hetta nan we nawaychiliq heqqide mexsus kitab yéziwatqiningiz melum. Sizning istanbulgha bérip nawayliqni qandaq ögen'genlikingiz heqqidimu ilgiri mexsus söhbetler élip barghan iduq. Uyghurdin bashqa ottura asiyadiki türkiy milletlerdimu nan medeniyiti en'enisi bar. Sizche, Uyghurlarning nan medeniyitining özige xas qandaq alahidilikliri bar, sizni eng jelp qilghan özgichiliki zadi néme?

Lé'o maylart: toghra, méning bekrek qiziqishimni qozghighini nan, yeni nawayliq boldi. Uyghurlarning nan en'enisi uzaq tarixqa ige. Mehellilerde ayallar qolum-qoshniliri bilen yighilip, öz ara yardemliship nanni bille yaqidiken. Ular nan yéqish bahaniside öz'ara mungdiship, chaqchaq qiliship yaki özi bilgen xewerlerni hembehrliship, turmushning türlük tereplirini sözlishidiken, nan yéqish we nan en'enisi ularning kishilik munasiwiti we meniwi hayatidiki intayin muhim bir mezmun hésablinidiken.

Eger mehellide bireri toy qilip qalsa, mehellidikiler toy qilghan sahibxana a'ilige yardemliship, méhmanlargha issiq nanlarni yéqip, tamaqlarni teyyarlishidiken. Uyghurlarning kündilik tamaq türliri özlirige xas alahidilikke we teyyarlash usullirigha ige bolghinidek, nan yéqishmu özgiche alahidilikke ige iken.

Muxbir: Uyghur mehelliridiki öylerning qurulmisida ularning ijtima'iy we meniwi hayati bilen jipsilashqan qandaq xasliqlarni bayqidingiz, bu xasliqlarning roli néme dep qaraysiz?

Lé'o maylart: mimarliq alahidikilige kelsek, Uyghur mehelliliridiki öyler bir-birige alahide jipsilashqan, dep qaraymen. Elwette, bu öylerning qurulmisida ikki ming yildin artuq tarixiy jeryandiki ottura asiya türk-pars binakarliq alahidilikliri mujessemlen'gen, shundaqla sherqiy türkistanning özige xas binakarliq uslubini shekillendürgen. Uyghurlar zémindin paydilan'ghanda yaki mehelle-koylarni berpa qilghanda, ériq-östenglerning boylirigha, yol yaqilirigha yerlik téreklerni tikish en'enisini saqlap kelgen. Bu peqet derexlerning sayisidin paydilinish yaki shamal we qum-boranlardin mudapi'elinish üchünla emes, elwette. Ular uningdin yene öy yasash we turmush boyumlirigha matériyal qilishtimu paydilinidu. Uyghur binakarliqida mehellidikilerning öz ara munasiwitini aldin oyliship layihelen'genliki ipadilinip turidu. Adette mehellidikilerning opche pa'aliyetliri közde tutulup, ishlitishke qulayliq bolsun üchün qorularning aldi yaki arqa baghchilirigha ochaq, tonur we bashqa turmushqa lazimliq esleheler yasap qoyulidu.

Muxbir: siz éytqan alahidiliklerdin bashqa, Uyghurlarning hoyla-aramlirining hemmisi yéshilliq, yeni baghwaranliq bolidu. Buning kökertishtin bashqa yene qandaq roli bar dep qaraysiz?

Lé'o maylart: elwette, kökertishmu Uyghurlarning mehelle we hoyla-aram medeniyitidiki intayin muhim bir terep. Mesilen, hoyla-aramlardiki üzüm barangliri yaz künliri saye chüshürüsh üchünla tikilgen emes, u yene qolum-xoshnilar bilen bille parangishidighan qulayliq we rahet jaydur. Turpandiki Uyghurlarning en'eniwi turalghu qurulushlirini tetqiq qilghan fransiyelik arxitéktor zhon pa'olup, bu heqtiki kitabida turpandiki Uyghurlarning hoylilirini intayin küchlük ékologiyelik binakarliq alahidilikke ige dep baha bergen. Méningche, Uyghurlarning öy-imaretliri we mehelliliri ékologiyelik muhit asrash alahidilikige ige bolupla qalmay, belki yene intayin tipik ijtima'iyliqqa ige bolushtek alahidiliklerni namayan qilidu.

Muxbir: bilginingizdek, xitay hökümiti yéqinda Uyghur diyaridiki milletlerning yughurulushini ilgiri süridighan bir yerlik nizamini ili oblastida yolgha qoyulushqa bashlidi. Buning bilen Uyghur mehelliliridiki a'ililerning arisigha xitay köchmenlirini qisturush, eslidiki mehellining qurulma we qiyapetlirini özgertish, “Zamaniwilashturush” yaki “Tereqqiy qildurush” dégendek namlarda Uyghur en'eniwi mehellilirini xitayche qiyapetke kirgüzüwatqanliqi melum. Uyghurlarning sherqiy türkistandiki asasliq yerlik millet ikenlikining belgisi bolghan tarixiy we en'eniwi mehellilerning yoq qilinishi netijiside Uyghurlar yene némilerdin ayrilip qélishi mumkin?

Lé'o maylart: bu özgertishler yalghuz Uyghur en'eniwi öy-imaretlerning ornini xitayche alahidilikke ige zamaniwi öy-imaretlerning igilinishidinla dérek béripla qalmaydu. Xitay köchmenlirining Uyghur mehellilerge köplep qisturulup kirgüzülüshi bilen, xitayche medeniyet merkezliri, soda-sétiq orunliri tedrijiy halda eslidiki Uyghurlarning dukan-bazarliri, en'eniwi meschit we nawayxanilirining ornini alidu. Buning bilen biz yuqirida teswirligen Uyghur mehelliliri we kochiliridiki turmush usulliri pütünley özgiridu. Biz uzundin buyan xitay hökümitining Uyghurlarning en'eniwi kona mehellilirini ashundaq namlarda téz sür'ette özgiriwatqanliqini körüwatimiz. Bu yalghuz Uyghurlarning ijtima'iy hayatigha zor tesir körsitipla qalmay, belki yene Uyghur jem'iyitining muqimliqi we muhit tengpungluqimu intayin zor selbiy tesirlerni élip kélidu. Chünki xitay hökümiti teripidin sémont bitonlar bilen qopurulghan atalmish “Zamaniwi mehelliler” Uyghurlarni asas qilghan türkiy milletlerning bu zéminda uzaq tarixiy esirlerdin buyan tebi'etke masliship berpa qilghan, muqim we tebi'iy yashash muhitini buzup tashlaydu.