Хәна һәсән: “әгәр сизниң аилириңиздикиләрдин бирәри ашундақ лагерларға қамалған болса, сизму башқиларниң сиз үчүн аваз чиқиришини арзу қилған болаттиңиз!”

Мушу айниң бешида, 18 яшлиқ америкалиқ мусулман қиз хәна һәсән иҗтимаий алақә суписи-TikTok қа бир филим йоллап, хитайниң уйғурларға қаратқан кәң көләмлик тутқун қилиш сияситини тәнқид қилди. 2017-Йили 4-айдин башлап, 1 милйон 800 миңдин көп уйғур вә башқа мусулман аз санлиқ милләтләр уйғур райониниң һәрқайси җайлириға қурулған җаза лагерлирида тутуп турулмақта.

” мисир илаһи” йәни “goddessofegypt” намидики бу яш қизниң TikTok суписида 884 миңдин артуқ әгәшкүчиси бар. У, уйғурлар һәққидә елан қилған син көрүнүши кәң тарқалған болуп, башқурғучи тәрипидин өчүрүлүштин илгири 4 милйон 200 миң қетимдин артуқ көрүлгән. Шуниңдин кейин униң нәқ мәйдан син йоллиши чәкләнгән.

Хәна һәсән әркин асия радиосиниң зияритини қобул қилип, немә үчүн уйғурлар һәққидә сөз қилишни таллиғанлиқи тоғрисида тохталди.

У йәнә өзиниң әмди қәтий арқиға чикинмәйдиғанлиқини, TikTok қатарлиқ иҗтимаий таратқуларда қандақ өзгиришләр болушидин қәтий нәзәр, иҗтимаий таратқулардин пайдилинип хитайларниң уйғур районида елип бериватқан зораванлиқиға қарши давамлиқ сөзләйдиғанлиқини ейтти.

Төвәндә аңлиғучилиримизға хәна һәсән билән өтгүзгән сөһпитимизни сунимиз.

Мухбир: сиз уйғурлаға мунасивәтлик болған бу хәвәрләрни нәрдин билдиңиз?

Хәна һәсән: бир қанчә йил илгири мән Instagram да панаһлиқ тилигүчи бир мусапир аялниң һекайииси сөзләнгән бир син көрүнүшини көрүп қалдим. Мән дәсләптә қаттиқ һәйран қалдим, кийин калламға “тохта, бундақ иш һәқиқәтән риаллиқта қайта йүз бериватамду?” дегән соал кәлди. Шуниң билән бу иш тоғрулуқ тәпсилийрақ издәнмәкчи болдум, әпсус, бу тоғрисида түзүкрәк мәлуматқа еришәлмидим. Мән көргән һелиқи мусапир аял тоғрисидики син көрнүшниму қайта издәп тапалмидим. Гәрчә бундақ вәқәләрни икки йил бурун аңлиған болсамму, униң зади қандақ иш икәнликини ениқ билмәйттим.

Мухбир: уйғурларға аит хәвәрләрни көргәндин кейики дәсләпки тәсиратиңиз немә болди ?

Хәна һәсән: у хәвәрләрни көрүп қорқуп кәттим. Есимдә қелишичә, униң ейтқанлириниң һәммиси йәһудий қирғинчилиқниң зиянкәшликигә учриғанларниңки билән наһайити охшишип кетәтти. У өз ирадисигә қарши ишларни қилишқа мәҗбурлинипту, нурғун аваричиликкә вә җинси паракәндичиликкә учрапту, бунда қорқунчлуқ ишларни аңлап мән қорқуп кәттим. Мән: “тарих қайта тәкрарлиниватамдиғанду ?” дәп ойлап қалдим. Мән диним (ислам) ниң кейинки йоқитиш нишани болуп қелишидин әнсиридим. У вақитта мән бу ишларни қандақ чүшинишимни вә зади немә ишларниң йүз бериватқанлиқини билмәйттим.

Мухбир: сизниңчә, уйғурларға даир җиддий хәвәрләргә дуняниң дәл вақтида тоғра инкас қайтуруши үчүн немишқа шунчә узун вақит кәткәнду ?

Хәна һәсән: әлвәттә, билмәсликкә селивелишниң өзи [бир сәвәб]. Нурғун кишиләр бу йәрдә мәсилә барлиқини көрүп турсиму, таза ишинип кәтмигәчкә, көрмәскә селивелиши мумкин. Болупму америка бу мәсилигә арилашмиған шараитта хитай һәммини көзитип билип туриду. Биз бу бир әвлад америкалиқлар бизниң рәһбәрлиримизниң бизгә неминиң муһим яки әмәсликини дәп беришигә тайинимиз. Униңдин башқа йәнә кишиләр бундақ мәсилә тоғрисида издинишни халимиғачқа, бу мәсилини билмәскә селивалиду яки бу мәсилә үстидә ойлинишни халимайду.

Мухбир: ундақта, сизчә немә қилиш керәк?

Хәна: дәслипидила бу ишниң бу дәриҗидә еғирлап кетишигә йол қоймаслиқимиз керәк иди. Биздәк яшларниң қилалайдиғинимиз наһайити чәклик дәп қараймән, лекин шуниңға ишинимәнки, дөлитимиз бу мусулманларни қутулдурушқа қандақ ярдәм қилишни билиду, мәсилән, тиҗарәтни тохтитиш яки хитйни “вай мақул, бу ишни өзгәртәйли” дегузәлигүдәк бир иш қилалайду, дәп қараймән. Чүнки ахирқи һесабта рәһбәрләр йәнила һоқуқ вә пулға һәммидин бәкрәк көңүл бөлиду. Шуңа мән шуни демәкчимәнки, әгәр уларниң тилида сөзләшкә тоғра кәлсә, ундақта, биз уни һәқиқәтән охшимайдиған шәкилдә қилимиз.

Мухбир: сиз қандақ болуп иҗтимаий таратқулардин пайдилинип, уйғурларниң вәзийитини музакирә қилишни ойлап қалдиңиз?

Хәна: мән TikTok ниң хитай игидарчилиқидики ширкәт икәнликини билимән. Гәрчә TikTok та нурғун әгәшкүчилирим болсиму, лекин бу ширкәтниң давамлиқ мән йоллиған синларни өчүривәткинигә қариғанда, уларниң мени яқтурмайдиғанлиқини һес қилишқа башлидим. Шуниң билән өзүмниң қанчилик иқтидарим барлиқини синап бақмақчи болдум. Көңлүмдә TikTok та наһайити көп әгәшкүчүм бар турса ишни йәнила шу йәрдин башлимайму, дәп ойлидим. Шуниң билән учур тарқитишқа башлидим. Йоллиған синларниң өчүрүлидиғанлиқини билип турупму таки шу синлар таки өчүрүлгичә қайта-қайта йоллавәрдим. Чүнки нурғун кишиләрниң, болупму яшларниң бу әпни яхши көрүп қоллинидиғанлиқини биләттим. Бу дәл өзгиришниң мәнбәси болуши мумкин иди.

Мухбир: сиз йоллиған синларниTik Tok қанчә қетим өчүрүвәтти?

Хәна һәсән: мән төт қетим йоллидум. Алдинқи үч қетимда қара рәңлик илип чәкләп қойғачқа, көрүлүш қетим сани нөл болди, TikTok башқурғичилири һәрқандақ синни көздин кәчүрмигүчә, бәткә чиқармайду. Шундақ қилип биринчи қетим йоллиған синни өчүрүвәтти, андин үчинчи вә төтинчисиниму өчүрүвәтти. Әмма иккинчи синни, кәм дегәндә 12 адәм көрүпту. Худаға шүкри, у хели диққәт қозғиди.

Мухбир TikTok: һесабатиңиз тосуветилгән яки чәкләнгән әһваллар йүз берип бақтиму?

Хәна һәсән: нурғун қетим. Әмма мән һәр қетим һөкүмәт яки сиясәт тоғрисида сөзлисәм, улар адәттә бу синларни өчүрүветиду. Улар нәқ мәйдан син тарқитишимни мәңгүлүк чәклиди. Көрсәткән сәвәби бәзи бәлгилимиләргә хилаплиқ қиптимишмәм. Шу сәвәб һесабимни көп қетим бирәр һәптидәк чәкләп қойди, шуңа нурғун синлирим өчүрүлди.

Мухбир: ундақта, сиз мувәппәқийәтлик һалда уйғур мәсилиси тоғрисидики синни йоллиғандин кейин, әгәшкүчилириңизниң инкаси қандақ болди?

Хәна һәсән: мениң көргиним, маңа кәлгән инкасларниң көпинчисидә кишиләрниң бу мәсилини билмәйдиғанлиқи дейилгән. Маңа нурғунлиған инкаслар кәлди шундақла хәт сандуқумму инкасларға тошуп кәтти, яш өсмүләр вә балилардин кәлгән инкасларда уйғурларға ярдәм қилишни халайдиғанлиқини, лекин қандақ ярдәм қилишни билмәйдиғанлиқини ейтишипту. Улар инкаслирида мәндин уйғурларға қандақ ярдәм бәрсә болидиғанлиқини сорапту.

Мухбир: уйғурлар үчүн сөзләшни немә үчүн муһим дәп қарайсиз?

Хәна һәсән: әгәр аилириңиздикиләрдин бирәри яки сиз көңүл бөлидиған адәмдин бирәри ашу лагерларға қамалған болса, сизму башқиларниң сиз үчүн аваз чиқиришини арзу қилған болаттиңиз. Мән у лагерларда тутулған һичкимни тонумаймән. Лекин мән бу синни тарқатқандин кейин нурғун кишиләрниң “нәврә туғқанлирим ашу җаза лагерлирида. Дадам лагерға елип кетилгәнликтин мән көрмигили нәччә йил болди. . .” дегәндәк учурлар келишкә башлиди. Мән йоллиған у синларниң раст шундақ аилисидикиләр лагерларға соланған, зиянкәшликкә учриғучилар тәрипидин көрүлүши маңа қаттиқ тәсир қилди. Шуңлашқа мән қанчә көп кишиләр бу мәсилигә көңүл бөлсә, бундақ синларни техиму кәң тарқатса, чоқум бирәр өзгириш болиду, дәп ойлаймән.