Голландийәдики мәдинә: “һәдәм үчүн аваз чиқиралмиған һәр бир күнүм виҗдан азабида өтмәктә”

Үрүмчи булақтағ (шимиго) сақчиханиси тәрипидин 2021-йили 17-ноябир күни өйидин тутуп кетилгән меһрай мәмәт үрүмчидики өйидә пәрзәнтлири билән. (Вақти ениқ әмәс)

Голландийәдин зияритимизни қобул қилған мәдинә мәмәт, өзини қисқичә тонуштурғандин кейин, үрүмчидики аилисиниң әһвали, болупму икки балиниң аниси, һаятида һечқандақ җинайәт өткүзүп бақмиған һәдиси меһрай мәмәтниң әһвали һәққидә һазирғичә өзи игилигән учурларни тәпсилий йәткүзди.

Мәдинәниң үрүмчидики уруқ-туғқан вә тонуш-билишлири арқилиқ игилигән учурлириға қариғанда, һәдиси меһрай мәмәт, үрүмчи булақтағ (шимиго)  сақчиханиси тәрипидин 2021-йили 17-ноябир күни өйидин тутуп кетилгән. У, тонушлардин һәдиси меһрайниң үрүмчидики-6 аяллар түрмисидә җаза муддитини өтәватқанлиқини аңлиғаникән.

Униң билдүрүшичә, һәдиси меһрай мәмәт 1990-йили 3-айниң 14-күни үрүмчидә туғулған. Булақтағ (шимиго) районида олтурушлуқ өй аяли. Бу йил 34 яшқа киргән, той қилған, бир қиз вә бир оғул пәрзәнти бар.

Чоң тутқун 2021-йилиниң ахирлиридиму давамлашқан

Хитайниң аталмиш “әсәбийликни түгитип, дөләт хәвпсизликини қоғдаш” намида иҗра қилип келиватқан “қаттиқ зәрбә бериш” һәрикити әмәлийәттә бир қанчә милйон бигунаһ уйғур вә башқа түркий милләт кишилириниң һаяти вә турмушини вәйран қилған болуп, бу, хәлқара қанун, һәтта хитайниң өзиниң қануниғиму тамамән хилап икән. Хитай даирилири у җайларниң җаза лагерлири икәнликини пүтүнләй инкар қилип, уни “террорлуққа” вә “әсәбийликкә” қарши туруш үчүн қурған “тәрбийәләш” орунлири яки “ихтияри кәспий тәрбийәләш мәркәзлири” дәп күз боямчилиқ қилған болса, 2 милйондәк уйғур вә башқа мусулманлар соланған мәзкур лагерлар һәққидики доклатларниң, хитай һөкүмәт һөҗҗәтлириниң ашкарилинип, өзиниң инсанийәткә қарши җинайәтлирини япалмиғанда болса, чәт әл мухбирлириниң лагерлар тоғрулуқ күчийиватқан соаллириға тақабил туруш үчүн, бейҗиңда мәхсус ахбарат йиғини өткүзүп лагерларниң тақалғанлиқини илгири сүргәниди.

Medine Memet teminligen

Уйғур ирқи қирғинчилиқиниң райондики иҗрачилиридин уйғур аптоном районлуқ һөкүмәтниң әйни вақиттики рәиси шөһрәт закир йиғинда, лагердики тутқунларниң “оқуш” пүттүрүп, өйлиригә қайтқанлиқини илгири сүргәниди. Бу вақит 2019-йили 9‏-декабир иди. Һалбуки голландийәдин радийомизға өз һәдиси вә башқа уруқ-туғқанлириниң тутулғанлиқи тоғрулуқ гуваһлиқ бәргән мәдинә мәмәт болса һәдиси вә башқа уруқ-туғқанлириниң тутулған вақтини 2021-йили ноябир дәйду.

Мәдинә өзиниң илгири өзи түркийәдә оқуватқинида, аписи билән һәдисиниң қисқа мәзгиллик йоқлап келип кәткинини, шу баһанидә кейин һәдисила әмәс аписиниңму мәһәллидә бир қанчә ай очуқ лагерға өгинишкә барғанлиқини аңлиғанлиқини билдүрди.

Мәдинә һәдисиниң 2021-йилиниң ахирида тутулғанлиқини вә икки йилдин кейин униң аталмиш “террорлуқ тәшкилатлири билән алақиси” бар дегәндәк ялған җинайәтләр артилип 7 йил кесивәткәнликини аңлап қаттиқ азабланған. Мәдинәниң башқилардин аңлишичә, һәдисиниң тутқун қилинишиға 2012-йиллири униң шинҗаң теббий университетида оқуватқан чеғида, яғлиқ чигкәнлики үчүн бесимға учриғанлиқтин мәктәпни ташлашқа мәҗбур болушидәк кәчмиши, униң йәнә 2012-йиллири мисирға вә 2014-йили түркийәгә саяһәткә барғанлиқи баһанә қилинғаникән.

У тутулғанда униң балилири 3 яш вә 5 яшта болуп, анисидин кичикла мәҗбурий айриветилгән бу балиларға момиси қаримақтикән.

Бу аилидин тутулған вә кесилгән бирла у әмәс

Мәдинәниң ейтишичә, униң аилисидин пәқәт чәт әлгә саяһәткә чиққанлиқи үчүнла тутулғанлар ялғуз һәдисила әмәс, униң һаммисиниң йолдиши өмәрҗанни даириләр, илгири униң һәҗ қилғанлиқини баһанә қилип-2018 йили тутуп 8 йиллиқ кесивәткән. Һаммиси анаргүл вә униң қизиму 2021-йили 11-айда лагерға тәң елип кетилгән. Һаммиси лагерда еғир кесәл болуп қалғанлиқи үчүн, бир йерим йилдин кейин, йәни 2023-йили 2-айларда қоюп берилгән.

Әмма униң һәдиси меһрай билән нәврә һәдиси азилә иккиси бир күндә сотлинип, охшашла “террорлуқ гуруппилар билән алақиси бар” дегән намлар билән 7 яки 8 йилдин кесилгән.

Мәдинәниң ейтишичә, униң һәдиси билән тәң кесилгән вә 6-түрмидә җаза өтәватқанлиқи илгири сүрүлгән азилә өмәрҗан үрүмчидә туғулған болуп, меһрай билән тәң демәтлик икән. Азилә мисирлиқ бир әрәб билән той қилип, үрүмчигә қайтип кәлгән вә улар үрүмчидә қизлири билән яшаватқан болуп, даириләр азиләни тутуштин илгири униң әрәб ерини мәҗбурий түрдә дөлитигә кәткүзүвәткән. Шуниң билән униң пәрзәнтлири билән тәң меһрайниң пәрзәнтлири һәммиси мәдинәниң аписиниң һамийлиқида икән.

Мәдинә, немә үчүн өзиниң һәдиси вә аилисидики бигунаһ җазаланғанлар һәққидә гуваһлиқ беришни кечиктүргәнлики һәққидики соалимизға, буниң сәвәбиниң, униң үрүмчидики башқа уруқ-туғқанлири, болупму анилиридин айрилған нарәсидә балиларниң бихәтәрликидин әндишә қилиши вә улар һәққидә толуқлап учур йиғишқа бир мәзгил вақит кәткәнлики икәнликини билдүрди. Лекин у һәдисниң тутулғанлиқини аңлиған күнидин буянқи 3 йилға йеқин җәрянда бир күнму хатирҗәм ухлап бақмиғанлиқини, һәр күнини виҗдан азабида өткүзгәнликини баян қилди. Мәдинә анисиз чоң болуватқан нарәсидә икки җийәниниң, анисидин мәҗбурий айрилғандин кейинки мәйүс һалитини көрүп, йүрикиниң нәқәдәр езилгәнликини тәсвирлийәлмәй йиғлап кәтти. . .

Меһрай мәмәт 2017-йилидин тартипла “нуқтилиқ көзитиш обйекти”

Биз алди билән мәдинә тәминлигән меһрайниң кимлик учурлириға асасән, “шаһит биз” тори арқилиқ униң хитай сақчи архиплиридики тутулушиға вә кесилишигә даир учурларни издәшкә тириштуқ. “шаһит биз” ториниң хадимлириниң издинип тәминлигән учурлириға қариғанда, меһрай мәмәтниң кимликигә, 2017-йилидила “нуқтилиқ көзитилидиған гумандар” дәп бәлгә қоюлғанлиқи мәлум болған. Һалбуки униңдин кейинки әһвали һәққидә һечқандақ учур хатириләнмигән. Бу хил бәлгә қоюлғанларниң %70 тин %90 кичә тутулғанлиқи мәлум икән.

Хитай һөкүмитиниң уйғур елидики қирғинчилиқи, дәсләп 2016- вә 2017-йиллиридин башланған чоң тутқун билән дуняға билинишкә башлиғаниди. Муһаҗирәттики уйғурларниң шуниңдин етибарән уйғур елидики аилә тавабиатлири билән алақисиниң үзүп ташлиниши һазирға қәдәр давам қилмақта.

Һәр тәрәплимә хәвәр вә доклатлар, лагер шаһитлириниң баянлири вә гуваһчиларниң тохтимай хәлқаралиқ ахбарат вә кишилик һоқуқ органлириға, бастурушқа учриған аилиси һәққидә гуваһлиқлар бериши нәтиҗисидә, хитайниң уйғур диярида қурған кәң көләмлик вә системилиқ җаза лагерлири паш болғаниди.

Хитай дуняниң бу һәқтики җиддий соал вә тәнқидлиригә учрашқа башлиғанда, хитай өзиниң уйғурларға елип барған бу кәң көләмлик бастуруши, милйонлап адәмни тутуп түрмә-лагерларға солишини “әсәбийликни түгитип, террорлуққа зәрбә бериш һәрикити” дәп атиди. “тәрбийәләш” кә әвәтилидиған уйғурлар “ишәнчлик”, “адәттикичә” яки “ишәнчсиз” дәп үч дәриҗигә айрип чиқилғандин кейин, шуниңға мас һалда охшаш болмиған “тәрбийәләш” нуқтилириға әвәтилгән.

Даириләр “әсәбийликни түгитиш низами” елан қилип, уни уйғур ели миқясида иҗра қилишқа башлиғаниди. Йәни “әсәбийликни түгитиш низами” ни өгиниш долқунида өткән әсирниң 80- вә 90-йиллиридин кейин туғулған яшларни асас қилип, елип бериливатқанлиқи ашкариланған иди. Норвегийәдики “уйғур әдлийәси архипи” ниң доклатлирида, лагер тутқунлириниң 70 пирсәнттин көпрәкини 18 яштин 45 яшқичә болған уйғурлар игиләйдиғанлиқи илгири сүрүлгәниди.

Булақтағ (шимиго) сақчиси: “кесилгән җинайәтчиниң архипи мәхпий тутулиду”

Биз меһрай мәмәтниң 6-түрмидә җаза өтәватқанлиқи дәлилләшкә тиришқан болсақму, телефонимиз уланмиди яки кесиветилди. Әмма уни тутқун қилған үрүмчи булақтағ (шимиго) районлуқ җамаәт хәвпсизлик идариси учур мәркизигә қилған телефонимиз уланди.

Телефонни алған сақчи хадимдин меһрайниң исим фамилиси вә кимлик номурини дәп бериш арқилиқ, униң һазирқи адреси қатарлиқ учурлирини соридуқ. Дәсләп тордин бу хил учурни издәп көрүшкә болидиғанлиқини ейтқан хитай хадим, бир қанчә секунттин кейин болса, “кесилгән җинайәтчиләрниң архип учурлирини адәттики кишиләргә тәминләп беришкә болмайду” деди.

Арқидин “демәк сориған меһрай җинайәтчи болса қәйәрдә җаза өтәватқанлиқини билгили боламду?” дәп қайтуруп соридуқ. У соалимизға җаваб берип: “бу учурни аммиға тәминләп бериш чәклиниду, қанун бойичә, адәттики пуқраларниң җинайәтчиниң архипиға еришиши үчүн чоқум мунасивәтлик җамаәт хәвпсизлик идариси вә әдлийә тармақлириға илтимас сунуш шәрт!” деди-дә телефонни үзди вә телефонимиз қайта уланмиди.

Хитай һөкүмити һазирға қәдәр лагерларға қанчилик уйғур қамалғанлиқини ашкарилап бақмиған болсиму, һазирға қәдәр кишилик һоқуқ тәшкилатлириниң доклатлирида хитайниң лагердики нурғун тутқунларни қамаққа һөкүм қилип, түрмиләргә йөткигәнлики, нурғун тутқунларни йәнә мәҗбурий әмгәккә селиватқанлиқини паш болуп кәлмәктә.

2024-Йили 8-айда америкадики йел университети елан қилған “дүшмән көрүлгән уйғурлар: хитайниң қанунлаштурулған мустәбит зулми вә кәң көләмлик қамаққа елиш” намлиқ бир доклатта, хитайниң 2014-йилидин кейинки 10 йилға йеқин вақит ичидә, уйғурларни зор көләмдә тутқун қилип, түрмә-лагерға кәң көләмдә қамашниң көлиминиң кишини чүчүтидиған һалда икәнликини җанлиқ көрситип бәргәниди. Доклатта оттуриға қоюлушичә, қамақтики уйғурларниң мәһбуслуқ муддити җәмий 4 милйон 400 миң йилға йетидикән. Йәни әркинлики тартивелинған уйғурларниң набут қилинған вақти 4 милйон 400 миң йилға баридикән.

Мутәхәссисләр йәнә, хитайниң уйғурларни кәң көләмлик тутқун қилишниң көлими, миқдари вә уйғурларға зиянкәшлик қилиш дәриҗисини билиштә муһим әһмийәткә игә бу һесаблашниң техи әң адәттики мөлчәр икәнликини, һалбуки хитайниң қануниға көрә, уйғур сиясий җинайәтчиләрниң қамақ муддити техиму көп икәнликини оттуриға қойғаниди. Хитай һөкүмити бу җинайәтлирини “шинҗаңни қанун бойичә идарә қилиш” рамкисиға селип, ирқий қирғинчилиқини “қанун бойичә зәрбә бериш” дәп ниқаблап келиватқан болсиму, меһрай мәмәткә охшаш уйғурларниң һәтта 2021-йилиниң ахирлиридиму, пәқәт илгири чәт әлгә чиққанлиқ тарихи болғанлиқи үчүнла тутқун қилинип йеқинқи мәзгилләрдә җазалиниши болса, кәң көләмлик тутқун юқири пәллигә көтүрүлгән 2017-, 2018-йиллиридила әмәс бәлки униңдин кейинму һәм давамлашқанлиқини көрситип турмақта.