Uyghur musulmanlirigha taqalghan meschitler xitay sayahetchilerge échiwétilgen

Se'udi erebistan text warisi shahzade muhemmed bin salman solda xitay re'isi shi jinping bilen körüshti. 2019-Yili 22-féwral, béyjing.

3-Ayning 23-küni bashlan'ghan bu yilliq ramizan éyi ayaqlishish aldida turmaqta. Halbuki, dunya musulmanliri roza tutush qatarliq ramizanliq ibadetlirini dawamlashturuwatqan bu ayda, Uyghur, qazaq qatarliq islam dinigha étiqad qilidighan yerlik milletler üchün taqalghan meschitlerning xitay sayahetchilirige échiwétilgenliki üzlüksiz ashkarilanmaqta.

Ramizan harpisidin bashlap, xitayning “Dowyin”, yeni tik-tok qatarliq ijtima'iy alaqe munberliride xitay sayahetchilirining qeshqer héytgah jamesige oxshash Uyghurlarning tarixi meschitlirige kirip sayahet qiliwatqanliqi, hetta kuchadiki xaniqah jamesi ichide bir Uyghur qizining qedimki küsen ussulini oynawatqan körünüshler tarqilip, gherb dunyasidiki musteqil taratqularda qattiq eyibleshke uchrighan idi.

Xitay sayahetchilirining musulmanlarning meschitliride erkin-azade ziyaret qiliwatqan körünüshlerdin yene biri, 4-ayning 12-küni altayda sayahette boluwatqan melum bir xitay sayahetchi teripidin tik-tokqa yollan'ghan.

Mezkur sin körünüshide xitay sayahetchi nahayiti éniq qilip özining altaydiki “Lagér meschiti” dégen wéwiska ésilghan, erebche ismi “Meschit ekber” dep atilidighan chong meschitte ziyarette boluwatqanliqini körsetken. Uningda yerlik hökümetning siyasiy belgilimiliri seweblik hazir bu meschitte namaz oqushqa kélidighanlarning yoqliqini bildürgen. Bu sayahetchi yene mezkur sin filimi tartilghan künni ishare qilip, shu küni 4-ayning 12-küni bolsimu, emma altayda qar yéghiwatqanliqini eskertip ötken.

Mezkur uchurgha asasen biz altaygha téléfon qilip ehwal igiliginimizde, altay sayahet méhmanxanisining xitay mulazimetchisi, sayahetchilerning altaydiki chong meschitte erkin-azade ziyaret qilsa bolidighanliqini bildürdi.

Biz uningdin “Ramizan mezgilide kishiler meschitlerde namaz oqushqa bolamdu?” dep sorighinimizda, u bu ehwallardin xewiri yoqluqini bildürdi.

Altaydiki yene bir méhmanxanining qazaq millitidin bolghan ayal mulazimetchi xadimi téléfon ziyaritimizni qobul qildi. U so'allirimizgha éhtiyatchanliq bilen jawab berdi.

Uning bildürüshiche, altaydiki meschitlerde ayal sayahetchilermu ziyaret qilsa bolidiken, emma hazir namaz oquydighanlar intayin az iken.

U peqet hökümet tarqatqan kinishkisi bar imamlarla meschitke kirip namaz oquyalaydighanliqini éytip mundaq dédi: “Bu yerde peqet kinishkisi bar mollilarla meschitke kirip namaz oquyalaydu. Ularning molla ikenlikini heqqide kinishkisi bar. Bu yerde meschitke kirish üchün kinishka kérek.”

Uningdin yene “Siz roza tuttingizmu?” dep sorighinimizda, u: “Yaq, bizning bu yerde köp ademler roza tutalmaydu” dédi.

Uningdin yene “Néme üchün?” dep sorighinimizda, u téximu éhtiyatchanliq bilen xitayche we qazaqchini arilashturup jawap berdi: “Bilmeymen, bizning öyde roza tutqanlar yoq”. Söhbitimiz jeryanida u hazir siyaset qattiq bolghini üchün, köp kishilerning roza tutalmaydighanliqi we meschitlerge bérishqa jür'et qilalmaydighanliqini tekitlidi.

Altaydiki yene bir méhmanxanidin téléfonimizni alghan bir qazaq ayal téximuq éhtiyatchanliq bilen özi xizmette bolghini üchün roza tutmighanliqi, hetta ata-anisiningmu roza tutalmighanliqini bildürdi.

Amérikadiki Uyghur pa'aliyetchiliridin dunya Uyghur qurultiyi ijra'iye kométitining mu'awin re'isi élshat hesen ependi ziyaritimizni qobul qilip, bu xitay hökümitining qilmishni qobul qilghili bolmaydighanliqini bildürdi.

Élshat hesen ependining qarishiche, musulmanlarning muqeddes ramizan éyida Uyghurlar üchün taqiwétilgen meschitlerning xitay sayahetchilirige échiwétilishi, emiliyette Uyghurlarning diniy étiqadini depsende qilish we ularning milliy ghorurini sundurushni meqset qilghan iken.

Élshat hesen ependi yene xitay hökümitining Uyghurlarning diniy étiqadini cheklep, Uyghurlarning meschitlirini sayahet orunlirigha aylanduriwatqan bolsimu, lékin pütkül islam dunyasining buninggha sükütte turuwatqanliqini tekitlep ötti.

Niyu-york shehridiki tunggan weziyet analizchisi ma jüning bildürüshiche, muqeddes ramizan éyida, Uyghur diyaridiki tarixi meschitlerning xitay sahyahetchilirige échiwétilishi, islam duyasi üchünmu zor haqaret iken.

Ma jü mundaq dédi: “Uzun yilliq tarixi bar meschitler hazir sayahetchilerning ziyaret ornigha aylanduruluptu. Hetta meschitte budda ussuli oyniliptu. Belkim beziler buni meschitlerge baridighan adem qalmighanliqidin dep chüshendürüshi mumkin. Emma biz bilimiz, ilgiri bu meschitler adem liqqide tolup namaz oquydighan meschitler idi. Altaydiki meschitke men 2015-yili barghan idim, u chaghlarda kishiler qorqup tursimu, yenila meschitke kirip namaz oquyalayti. Emma qisqighina bir qanche yilliq éghir cheklime, basturush we zulum sewebidin kishiler qorqunuch ichide qélip meschitlergimu kirelmes halgha keptu. Buning özi del xitay kompartiyesining zorawanliq arqiliq yürgüziwatqan insaniyetke qarashi jinayetlirining ispatidur. Buni qobul qilghili bolmaydu, emma musulman döletler hökümetliri xitaydin alidighan menpe'ettin quruq qélishtin qorqup, islam dinigha qilin'ghan bu haqaretlerni körmeske séliwatidu. Bu intayin nomussizliq we rezillik!”