Xitay hökümiti altay téghining süyini yer asti tonilda Uyghur élining shimalidiki chöllükke bashlash qurulushigha kirishken
2021.12.22
Uyghurlarning 2 ming yilliq torpan karizliridin ilham alghan xitay hökümiti, uninggha teqlid qilip altay téghining süyini yer asti tonil arqiliq Uyghur élining shimalidiki qurghaq rayonlargha bashlash qurulushini bashlighan. Melum bolushiche, 514 kilométir uzunluqtiki bu qurulush dunyadiki eng uzun yer asti su tonili qurulushi hésablinidiken. 2018-Bashlan'ghan bu qurulushni xitay taratquliri hazirgha qeder resmiy xewer qilmighan.
Uning bu qurulushni xewer qilmasliqta qandaq amillarni közde tutqanliqi melum bolmisimu, emma rayonda 2017-yili bashlan'ghan chong tutqun dunyaning diqqitini 2-dunya urushidin buyanqi “Eng chong kishilik hoquq krizisi” dep atalghan bu rayondiki qorqunchluq weziyetke merkezleshtürgen'idi.
Bezi analizchilarning éytishiche, belkim xitay da'iriliri dunyaning diqqitini téximu bu rayon'gha tartmasliq, bolupmu bu qurulushqa chétishliq qoshna döletlerni bi'aram qilmasliq üchün dunyadiki eng uzun bu su tonili qurulushini xewer qilmighan bolushi mumkin iken.
Biraq bu qurulush xitay qurulush akadémiyesining ikki inzhénérining yéqinda xitaydiki “Tonil qurulushi” namliq zhurnalda élan qilghan bu qurulush duch kéliwatqan gé'ologiyelik qiyinchiliqlargha a'it tetqiqat doklatida ashkarilinip, taratqularning diqqitini tartqan. Shundaqtimu da'iriler yenila bu tonilning axirqi menzili, uninggha sélin'ghan meblegh, qurulushning qereli qatarliq tepsilatlarni bermigen.
Bu heqtiki xewerlerde éytilishiche, altay taghliridin érigen qar süyini 514 kilométirliq yer asti tonili arqiliq Uyghur élining shimalidiki qurghaq rayonlargha bashlashni meqset qilghan bu qurulush 3 chong tonildin teshkil tapqan. Ularning ichidiki eng uzun tonil bolghan “Kashu'ang tonili” ning uzunluqi 280 kilométir bolup, bu amérikadiki nyu-yorkni asasliq su bilen teminlesh tonili bolghan délawér su tonilidin ikki hesse uzun iken.
Biraq xitayning bu su tonili qurulushini yasashtiki istratégiyelik meqsiti, uning ékologiye we rayonning nopus qurulmisigha körsitidighan tesiri so'al peyda qildi. Bu qurulush xitayning 2017-yili Uyghurlarni keng kölemlik tutqun qilishni bashlap, lagér, türmilerge qamighan, xitay karxanilirida mejburiy emgekke mehkum qilghan, Uyghurlarning tughushini chekligen, shuning bilen bir waqitta rayon'gha köplep xitay nopusi yötkewatqan, uning herikiti bezi döletler we xelq'ara musteqil sot mehkimiliri teripidin “Irqiy qirghinchiliq” dep qaralghan bir waqitta élip bérilghanidi.
Amérika jorji washin'gton uniwérsitéti xelq'ara tereqqiyat tetqiqat programmisining diréktori, “Uyghurlargha qarshi urush: xitayning shinjangdiki musulmanlargha qarshi herikiti” namliq kitabning aptori, proféssor shon robértsning 22-dékabir bu heqtiki ziyaritimizni qobul qilghanda éytishiche, eger bu qurulush ongushluq pütse, bu rayon éhtiyajliq bolghan sugha ériship, nopus sighdurush iqtidari ashidiken. Shon robérts, xitay hökümitining rayonda xitay nopusini köpeytip, rayondiki étnik tengpungluqni özgertishke bek hérismen ikenlikini bildürdi.
Shon robérts mundaq deydu: “Biz xitay hökümitining Uyghur rayonidiki étnik tengpungluqni xitay millitining paydisigha özgertishke bek qiziqidighanliqini bilimiz. Bu müshkülat peyda qilghan mesililerning biri, Uyghur, qazaq we bashqilarni bu rayonning sirtigha köchürüshni telep qilishtur. Chünki, bu rayonning muhitida téximu köp kishilerni bu rayon'gha élip kélishning mumkinchilik yoq. Buni asasliqi bu rayonning qurghaq tebi'iy ehwali belgiligen. Eger ular muweppeqiyet qazansa, bu rayonni sughurush üchün éhtiyajliq sugha ériship, nezeriye jehettin téximu köp nopus sighdurush iqtidarigha ige bolup, téximu köp kishi yashishi mumkin”.
Lékin shon robértsning éytishiche, bundaq urunushlarning bir ékologiyelik bedili bolidiken. U sabiq sowét ittipaqiningmu burun siéiriyedin ottura asiyadiki aral kölige su bashlashni pilanlighanliqi, biraq meghlup bolghanliqi, kilimat özgirishi nuqtisidin alghanda bu xil su bashlash qurulushlirining qandaq bedellerge toxtaydighanliqi ularning özlirige melum emeslikini bildürdi.
Shon robérts: “Halbuki, bu xil urunushlarning nurghun ékologiyelik bedili bolidighanliqigha a'it tarixiy sawaqlar bar. Sabiq sowét ittipaqining kéyinki dewrliridimu sibiriyedin su bashlap aral kölini qurup kétishtin saqlash urunushliri bolghan, biraq muweppeqiyet qazinalmighan. Méning kilimat özgirishi nuqti'ineziridin qarighanda bu xil su bashlash urunushlirining qandaq bedellerge sewen bolidighanliqigha qarita bizning héchqandaq melumatimiz yoq. Biz bu qurulushqa a'it munazirilerdin bilgendek bu tonilgha ular oylimighan yerdin téximu köp su kélip kétip, qurulush nurghun qiyinchiliqlargha duch kelgen” dédi.
Xitay inzhénérlirining “Tonil qurulushi” zhurnilida élan qilghan doklatida éytilishiche, “Yer asti süyi sewiyesining yuqiri bolushi da'im su bésip kétish hadisilirini keltürüp chiqirip, qurulush pilanigha paydisiz tesir körsetken”.
Doklatta, ishchilar we tonil qézish mashinilirining izchil küchlük yer asti su éqimigha duch kélip, ishni toxtitishqa we qéchishqa mejbur bolidighanliqi, buning qurulush sür'itige qattiq tesir qilghanliqi'i bildürülgen.
Doklatta éytilishiche, tonil qézish mashinilirining qézish sür'iti Uyghur élidek bir qurghaq rayonda otturiche qézish sür'itining yérimigha chüshüp qalghan bolup, her ayda aran 200 métir ilgirilimektiken. Nöwette, 2018-yili bashlan'ghan bu qurulushning bu yil 6-ayning axirlirigha qeder 60 % qismi pütüp bolghan bolghan bolsimu, emma mutexessisler dawamliq yüz bérip turuwatqan su bésip kétish ehwali qurulushning körünerlik derijide kéchikishini keltürüp chiqirishi mumkin, dep qarimaqta iken.
Uningdin sirt Uyghur élidiki chöllüklerning gé'ologiyelik shara'iti murekkep bolupla qalmay, bu qurulushning gé'ologiyelik bahalash asasidiki yol hésablash mölcherining yérimi xata chiqqan. Nöwette, xitay inzhénérlar etriti uninggha taqabil turushta bezi yéngi usullarni otturigha qoyup, bu qiyinchiliqni hel qilishni sinimaqta iken. Ular tonil qézish mashinisigha bir xil tewreshni bayqash eswabi orunlashturup, qézish yolidiki su éqimining herikitini aldin'ala bayqash we bu arqiliq su bésip kétishke qarshi aldin'ala teyyarliq körüshni oylap chiqqan.
Altay taghliridiki qarni su menbe qilghan értish deryasi rusiye, qazaqistan we Uyghur ili arisidiki xelq'araliq derya bolup, xitayning bu qurulushining rusiye bilen qazaqistanni bi'aram qilsimu, biraq ularning buninggha ashkara qarshiliq qilmaywatqanliqi melum. Proféssor shon robértsning éytishiche, meyli qandaqla bolmisun chégra halqighan deryalarni bashqa yaqqa bashlash köp tereplimilik yoshurun xewplerni keltürüp chiqiridiken.
U mundaq deydu: “Pakit shuki, xelq'araliq deryalarning süyini ishlitish köp tereplimilik bashqa mesililerni peyda qilidu. Bularning biri, bu deryalar éqip ötidighan döletlerni buninggha sörep kiridu. Shuning bilen bir waqitta bundaq qurulushlar omumi yüzlük deryaning ékologiye sistémisini özgertidu. Men özüm bu xil qurulushlarni ékologiye jehettin yoshurun xeterlik bolupla qalmay, siyasiy jehettinmu xeterlik, dep qaraymen”.
Bu qurulush xitayning Uyghur élige su bashlap, rayon'gha téximu köp xitay köchmenlirini yerleshtürüsh pilanida u qilishni oylashqan tunji qurulush emes. Ilgiri bir qisim xitay tetqiqatchiliri 1000 kilométirliq tonil yasap, tibet égizlikidiki yarluzangbu deryasining süyini tarim oymanliqigha bashlash pilanini otturigha qoyghan. Biraq xitay tashqi ishlar ministirliqi bu xewerning rastliqini ret qilghanidi. 2015-Yili yene bir guruppa xitay tetqiqatchiliri teklimakan chölining astida ghayet zor miqdardiki su zapisi barliqigha it sanliq melumatlarni élan qilghanidi.
Xitay hökümet sanliq melumatlirining ashkarilishiche, Uyghur élidiki 2-chong derya bolghan értish deryasigha yiligha 11 milyard küp métir qar éqip kiridiken. Xitay taratqulirining xewerliride, bu Uyghur élining hazirqi nopusining bir yilliq su istémal éhtiyajigha teng kélidighanliqini bildürgen.