Юқум қамали астидики чарисиз уйғурларниң налиси инкас қозғимақта

Җеҗаң университетиниң чәтәллик оқуғучиси үрүмчи саяһити җәрянида хәлқаралиқ чоң базардики уйғур навайни сүрәткә алған көрүнүш.

Хитайниң “үндидар”, “тик-ток” қатарлиқ иҗтимаий алақә васитилири арқилиқ тарқиливатқан уйғурларниң юқум қамали астидики вәзийити ипадиләнгән видийолар вә инкаслар бир айдин буян тохтап қалмиди.

Хитай рәиси ши җинпиңниң “юқумни нөлгә чүшүрүш” тин ибарәт буйруқи билән уйғурлар зич олтурақлашқан юрт, мәһәллә койларни асас қилип башланған аммини өйлиригә қаттиқ қамал қилиш вә уларни дәриҗигә айрип башқуруш тәдбири, уйғур елиниң ғулҗа, үрүмчи қатарлиқ җайлирида бир айға йеқин вақит давам қилмақта.

Гәрчә, хитай даирилири буниң юқумни тизгинләштики зөрүр тәдбирләр икәнликини, юқум контрол тәдбири елинған җайларда “3 әл хизмәт әтрити” дики кадирлар билән мәхсус сәпләнгән пидаийлар әтрәтлири амминиң барлиқ турмуш еһтияҗлирини һәл қилип, уларға йеқиндин көңүл бөлүп, һәр қандақ вақитта уларға ярдәм қилип бу алаһидә җиддий мәзгилдин өтүп кетиш үчүн хизмәт қиливатқанлиқини тәшвиқ қиливатсиму, лекин униң әксичә, қаттиқ қамал астидики җандин тойған уйғурларниң үндидар вә тик-ток қатарлиқ иҗтимаий таратқуларға, мәһәллә кадирлириға ялвуруп аңлиталмиған налә-пәрядлирини тарқитиши билән, хитай даирилири йошуруп келиватқан нурғун иҗтимаий мәсилиләр ашкариланмақта.

Хитайниң ғулҗини мәркәз қилған бу хил юқум контроллуқида, еғир вәзийәттә қалған уйғурларниң тик-ток қатарлиқларда тарқатқан инкаслири, чәтәлләрдики уйғурлар тәрипидин, фәйсибок қатарлиқ иҗтимаий таратқуларда көпләп һәмбәһирләнмәктә вә зор ғулғула қозғимақта. Буларниң йәнә бәзилиридә, аталмиш пидаий, мәһәллә кадири дәп атилип өйидә қамал қилинған аммиға ярдәм беришкә орунлаштурулған кадирларниң әмәлийәттә амминиң ачлиқтин қийниливатқан налә-разиға пәрва қилмайватқанлиқи, қәстән ачлиқта ташлап қоюватқанлиқи, йәнә бәзи инкасларда болса, һөкүмәт тәрипидин қамалдики аммиға тарқитип беришкә тегишлик озуқ-түлүкни йәткүзүп бәрмәйватқанлиқи ипадиләнгән.

Мундақ видийо яки қалдурулған шикайәт сөзлириниң бәзилиридә пидаий яки мәһәллә кадирлириниң ачлиқтин җан талишиватқан аммиға ярдәм қилмақта йоқ, һаянкәшлик билән қәстән көктатларниң баһасини һәссиләп ашуруп, сүпәтсиз, һәтта сесип кәткән йемәкләрни қиммәткә сетип қийинчилиқтики аммини йәниму еғир вәзийәткә муптила қиливатқанлиқидәк реаллиқ ашкариланған.

Уйғур елидики амминиң тик-ток қатарлиқ иҗтимаий таратқулардики налә-пәряди чәтәлләрдики таратқулардиму йейилған болуп, чәтәлләрдики уйғурлар вәтинидики қийин күнләрдә қалған уруқ-туғқанлиридин қаттиқ әндишә қиливатқанлиқи һәм билдүрүлмәктә. Рошәнки, пүткүл учур васитилирини контрол қиливатқан хитай һөкүмитиниң бу әһваллардин бихәвәр қелиши мумкин әмәс, ундақта хитай һөкүмити даирилири бу әһвалларға қандақ инкас қайтурмақта? буниң җавабини елиш үчүн бир қанчә шәһәр вә наһийәләрниң юқум қамалиға мунасивәтлик органлириға телефон қилған болсақму җаваб алалмидуқ.

Һалбуки хитай һөкүмитиниң башқурушидики ахбарат васитилириниң уйғур елидин тарқатқан хәвәрлиридә гәрчә даириләрниң қаттиқ қамал қилиниватқан җайларни тәкшүргәнлики ейтилған болсиму, әмма булардин қамал қилинған пуқралар учраватқан реал әһваллар һәққидә һечқандақ учур көргили болмайду. Хитай ахбарат васитилири пәқәт илгирикидәкла һөкүмәтниң бу юқум тәдбирлириниң нәтиҗә бериватқанлиқини, бу арқилиқ уйғур диярида юқум вәзийитиниң бир қәдәр контрол қилинип юқумниң асасий җәһәттин тизгинләнгәнликини тәшвиқ қилишни давам қилмақта халас.

Хитайниң һөкүмәт мәтбуати- “шинҗаң гезити” дә уйғур аптоном районлуқ парткоминиң муавин секретари, аптоном районниң рәиси әркин туниязниң, 24-авғуст үрүмчи шәһиридә юқумниң алдини елиш-тизгинләш хизмитини тәкшүрүп тәтқиқ қилғанлиқи хәвәр қилинған.

“шинҗаң гезити” ниң “хәлқ райи, хәлқ арзусиға зич йеқинлишип, юқумниң алдини елиш бойичә бекитилгән нишанни балдуррақ ишқа ашуруш керәк” намлиқ тәпсилий хәвиридә көрситилишичә, әркин туняз тәкшүргән уйғур аһалилири олтурақлашқан орунларда йәнила ши җинпиңниң юқумниң алдини елиш-тизгинләш тоғрисидики буйруқини қаттиқ иҗра қилишни тәкитлигән.

Әксичә у үрүмчидики шимиго райони йүшугов коча башқармисиниң шүәнхейүән олтурақ райони қатарлиқ хәвп-хәтәр дәриҗиси төвән олтурақ районларға келип аммини зиярәт қилип, дуканларға кирип, турмуш маддий буюмлири һәмдә көктат, ашлиқ, яғ билән тәминләш әһвалини нәқ мәйдандин игилигән. У: “тәминатқа капаләтлик қилиш, баһани муқимлаштуруш хизмитини яхши ишләп, амминиң еһтияҗини қандуруш керәк”, дәп тәкитлигән.

Гәрчә хәвәрдә әркин туниязниң юқумниң алдини елишқа мәсул кадирларға “яшанғанлар, аҗизлар, ағриқлар, мейипләр, һамилидарлар, балилар вә қийинчилиқи бар кишиләр топиға болған көйүнүш салмиқини зорайтип, аммиға партийә вә һөкүмәтниң ғәмхорлуқи, иллиқлиқини һес қилдуруш керәк” дәп тәкитлигән болсиму, лекин уйғурлар тарқатқан тик-ток вә үндидарлардики әрзи-шикайәт вә наразилиқ әһваллирида қамалда қалған уйғурлар чоң-кичик, қери-яш наһайити еғир әһвалда қалғанлиқи ашкариланғаниди.

Бу инкасларниң мутләқ көп қисми мәзкур юқум мәзгилидә өйлиригә қамал қилинған уйғурларниң йөткилиш, сиртқа чиқиш әркинликидин пүтүнләй мәһрум қилинипла қалмай ач қоюлуватқанлиқи әң омумйүзлүк бир паҗиә икәнликини көрситип турмақта

Чәтәлләрдики уйғур вәзийитини көзәткүчиләр болса, юқириқидәк уйғурларниң инкаслириниң хитайниң юқумни баһанә қилған қамал тәдбириниң пәқәт сақлиқни сақлаш тәдбири болупла қалмай униң арқисида йәнә хитай һөкүмитиниң уйғурларни толуқ контроллуққа елиш, һәтта районда давамлишиватқан ирқий қирғинчилиқ сияситини ахириғичә давам қилдуруштәк сиясий мәқсәтлирини ашкарилап бериватқанлиқини билдүрүшмәктә.

Уйғур кишилик һоқуқ қурулушиниң һөкүмәтләр ара мунасивәтләргә мәсул директори җули милсәп (Julie Millsap) ханим, хитайниң районда қоллиниватқан юқум баһанисидики ашқун тәдбирлириниң йәниму чоңқурлиған һалда уйғурларниң һаятини вәйран қилғандин башқа, юқумни контрол қилишта әмәлий бир үнүм һасил қилалишиға гуман билән қарайдиғанлиқини билдүрүп мундақ деди:

Уйғур районидин тарқиливатқан бу инкаслар әлвәттә диққитимизни тартмақта, булар худди хитайниң шаңхәйдики қаттиқ қамал қилиш тәдбирлиригә охшайду вә һәтта бәзи тәрәпләрдин уйғур диярида техиму қаттиқ дәп ейталаймиз. Бу йәрдә хитайниң тәдбирлириниң уйғурларниң мәнпәәтини чиқиш қилмай хитай һөкүмитиниң бәзи сиясий мәқсәтлири үчүн хизмәт қиливатқанлиқи мәлум. Әмма селиштуруп көрсәк хитай һөкүмитиниң һәтта юқум тәдбиридиму уйғурларға ирқчилиқ қиливатқанлиқини көрәләймиз. Бу баһанидә хитайларниң пүтүнләй башқичә алаһидә яхши муһитта карантин қилиниватқанлиқи уларниң ашкара тәшвиқатлиридиму көрситилди. Уларниң уйғур елидики раһәт, тоқ вә хушал һалити у йәрдики милйонлиған уйғур хәлқигә вәкиллик қилалмайду”.

Җули ханим йәнә мундақ деди:

“хитайниң уйғур дияридики бу қаттиқ тәдбири пәқәт уйғурларни сиясий җәһәттин йәниму қаттиқ контрол қилип, уларниң һаятини техиму қийин күндә қойғандин башқа юқумни контрол қилишта реал бир нәтиҗә берәлмәйду дәп қараймән”.

Дуня уйғур қурултийиниң рәиси долқун әйса әпәнди, йеқинқи мәзгилләрдә тарқилип ғулғула қозғаватқан уйғурларниң налә-пәрядлириға диққәт қилип келиватқанлиқини вә буниңдин әндишилиниватқанлиқини билдүрди. Долқун әпәндиниң билдүрүшичә, һазирқидәк уйғур дияри билән дуняниң алақиси үзүветилгән, барлиқ учурлар қаттиқ қамал қилиниватқан әһвал астида, ашкариланған бу хил инкаслар бәлким уйғурларниң паҗиәлик реаллиқиниң наһайити аз бир қисми болуши, әмәлийәттә әһвални буниңдин нәччә һәссә еғир дәп қияс қилишқа болуши мумкин икән.