Uyghur diyarida yüz kündin ashqan yuqum qamalining dawami qeshqer we xotende kücheytilmekte
2022.11.23

Xitayning “Shinjang géziti”, “Tengritagh tori” qatarliq hökümet taratquliridin melum bolushiche, bu yil 8-aydin bashlap, ghulja ürümchi qatarliq Uyghur diyarining shimalida 100 kündin artuq dawamlashqan “Yuqumni nölge chüshürüsh” qamali, noyabir éyidin bashlap, qeshqer xoten qatarliq jenubiy Uyghur diyarida kücheytilgen.
Tengritagh torining 21-noyabirdiki xewiride déyilishiche, Uyghur aptonom rayonining partkom sékrétari ma shingrüy, 21-noyabir küni qeshqerde ziyarette bolup, “Yuqumni nölge chüshürüsh” tedbirini qattiq yolgha qoyushni tekitligen.
Ma shingrüy qeshqerde qilghan sözide, “Yuqumni tizginlesh xizmitining jiddiyliki we murekkeplikini tonup yétish, wabani kontrol qilishta jiddiy we eng keskin tedbirlerni qollinish, kündilik bayqalghan yuqumdarni shu künning özide bir terep qilish, yuqumdarlarni del waqtida ayriwétip köchme doxturxanilargha yötkesh arqiliq, xeterning aldini élish” dégenlerni alahide tekitligen. U yene “Yuqumni nölge chüshürüsh” tedbirini ijra qilishta ammining kündilik turmushigha kapaletlik qilish dégenlernimu tilgha élip ötken.
Aptonom rayonning re'isi erkin tuniyazmu21-noyabir oxshash bir künde xotende “Yuqumni nölge chüshürüsh” xizmitini tekshürgen. Erkin tunyaz xoten shehiri, xoten nahiyesi, qariqash nahiyesi we rayondiki köchme doxturxana, ayrip közitish nuqtiliri, déhqanchiliq rayonlirida mexsus xizmet ziyaritide bolghan. Erkin tuniyazmu ma shingrüygha oxshashla “Yuqumi nölge chüshürüsh” tedbirini “Qattiq we keskin ijra qilish” ni tekitligen. U yuqumi tizginleshte “Jiddiy, keskin, téz bolush” dégen ibarilerni xotendiki her bir xizmet nuqtisida alahide tekitligen.
Undaqta ghulja, ürümchi qatarliq shimaliy Uyghur rayonida acharchiliq, hetta ölüm paji'elirini keltürgenliki ashkarilan'ghan qamal tedbirliride nöwette jenubiy Uyghur diyaridimu shundaq ehwallar tekrarliniwatamdu?
Xitay hökümet taratquliri “Yuqumni nölge chüshürüsh tedbirliri” ning yolgha qoyulushida ammining kündilik yémek-ichmek, dawalinish ehwalining toluq kapaletke ige qilin'ghanliqini teshwiq qilmaqta. Emma qeshqer, xoten qatarliq jenubiy Uyghur diyaridin ijtima'iy taratqularda tarqalghan, hazirche biz téxi neq meydan bilen alaqilishish arqiliq ispatlimighan sin filimliride, bu rayonlarda qish mezgilide yolgha qoyulghan qamal tedbirliride, iskilat sheklidiki chong zallargha, chédir sheklidiki atalmish köchme doxturxanilargha élip kétilgen kishilerning bu jaylarda soghuq we achliq azabi tartiwatqanliqi, jenubiy Uyghur diyaridiki sheher-yézilarda öylirige bend qilin'ghan Uyghurlar uchrawatqan türlük paji'eler ashkarilanmaqta.
Uyghur diyarida yuqum qamali yolgha qoyulghandin buyan tarqalghan sin filimlirida yene rayonda yolgha qoyulghan qattiq qamal tedbirliri seweblik öz yurtlirigha kételmey qapsilip qalghan xitay köchmenlirining aghrinishliri ipadilen'gen körünüshlermu tarqalmaqta.
Bu xil körünüshlerning biride, qamaldin ilgiri Uyghur diyarigha pul tépish üchün kelgen bir xitay köchmen ilgiri yollighan uchurida, xitaylarni‛pul tépish qolayliq, mal bahasi töwen bolghan shinjanggha kélinglar, bay bolunglar‚ dep dewet qilghan. Emma u yuqum qamalidin kéyin yollighan uchurida, rayonda yolgha qoyulghan qattiq qamal tedbirliridin zarlinip turup shikayet qilghan.
Xitay hökümet da'iriliri gerche “Yuqumni nölge chüshürüsh” namidiki qamal tedbirlirini pütkül xitayda yolgha qoyuwatqan bolsimu, emma bu xil qamal tedbirliri Uyghur diyarida eng uzun dawamlashqan. Bolupmu shimaliy Uyghur diyaridiki bezi jaylarda bu xil qamal dawam qiliwatqinigha 100 kündin ashqan. Mushundaq bir shara'itta da'irilerning‛yuqum dawamliq küchiyiwatidu‚ dégen bahanida, bu xil qattiq qamal tedbirlirini qeshqer, xoten qatarliq jenubiy Uyghur diyarida dawamliq kücheytip yolgha qoyushi weziyet analizchilirining jiddiy diqqitini qozghidi.
Amérikadiki xitay weziyiti analizchiliridin, chikago uniwérsitétning tekliplik proféssori, kishilik hoquq adwokati téng biyaw ependining qarishiche, nöwette pütkül xitayda dawam qiliwatqan “Yuqumni nölge chüshürüsh tedbiri” emeliyette puqralarni kontrol qilidighan siyasiy qamalgha aylan'ghaniken.
Téng biyaw mundaq dédi: “Shi jinping we xitay kompartiyesi yolgha qoyuwatqan‛yuqumni nölge chüshürüsh tedbiri‚alliburunla özining yuqumning aldini élish xaraktérini yoqatqan. Belki yuqum pursitidin paydilinip, jem'iyetke bolghan kontrolluqni kücheytishni meqset qilghan”.
Téng biyaw ependi yene mezkur qamal tedbirining irqiy qirghinchiliq siyasiti dawamlishiwatqan Uyghur diyarida bu qeder uzun we keng-kölemde dawam qilishida Uyghurlarni basturush meqset qilin'ghanliqini bildürdi.
U mundaq dédi: “Uning shinjangda ijra qilinishida yene bir meqsetmu qoshulghan. Yeni bundaq bir pursettin paydilinip Uyghurlargha bolghan basturushni téximu kücheytish. Ilgiriki‛yighiwélish lagérliri‚, ‛étnik qirghinchiliq‚ dégendeklerge hazir‛yuqumning aldini élish tedbirliri‚ qoshuldi, bu arqiliq téximu ilgiriligen halda her bir adem, her bir a'ilige qeder kontrolluq astigha élinmaqta”.
Téng biyaw ependi yene yuqum qamali heqqide xitaylar teripidin tarqiliwatqan sin filimlirighimu diqqet qilghanliqini, emma xitaylar uchrawatqan zulumning Uyghurlardin perqliq ikenlikini bildürüp mundaq dédi.
“Nurghunlighan xitaylarmu özliri uchrawatqan ziyankeshliklerni ashkarilimaqta. Emma bularni Uyghurlar uchrawatqan ziyankeshlikler bilen sélishturghili bolmaydu. Lékin hazir qebihlerche ijra qiliniwatqan‛yuqumni nölge chüshürüsh‚ siyasitidin héchkimmu qéchip qutulalmidi dések bolidu. Bu siyaset hazir her bir kishini ziyankeshlikke uchrighuchigha aylandurdi”.
Amérikadiki Uyghur pa'aliyetchiliridin biri, nyu-yorktiki kolombiye uniwérsitétining tébbiy tetqiqatchisi doktur memet imin ependimu tébbiy nuqtidin öz qarashlirini otturigha qoydi.
Doktur memet imin ependining qarishiche, hazir dunya miqyasida “Korona wirus yuqumi” gha 3 yildin ashqan, gherb démokratik döletliride ünümlük waksinilar emlinip, yuqum dunya xaraktérlik kontrolluqqa érishken bir mezgil iken. Emma xitayda “Yuqumni nölge chüshürüsh” qamalining yene dawamlishishdiki seweb, xitayning xelq'aragha nisbeten özining qamal siyasitining ünümini ispatlashni meqset qilghan bolsa, dölet ichige nisbeten xelqni kontrol qilishning wastisigha aylanduruwalghaniken.
Memet imin yene bu xil yuqumni qamal qilish siyasitining Uyghur diyarida dawamliq yolgha qoyulushidiki meqset heqqidimu toxtaldi.
Uning qarishiche, xitay hökümiti xelq'arada “Insaniyetke qarshi jinayet”, we “Irqiy qirghinchiliq siyasiti” dep qattiq tenqidke uchrawatqan Uyghurlargha yürgüzüwatqan basturush we qirghinchiliq siyasitini, nöwette “Yuqumni nölge chüshürüsh” namidiki qamal we basturush arqiliq dawam qilmaqtiken.