Германийә телевизийәси “шинҗаңдики зулум” ниң конкрет деталлирини көрсәтти

Германийәдики нопузлуқ телевизийә қаналлиридин җәнубий германийә телевизийәси (ZDF) 20-декабир күни “хитай вә уйғурлар, шинҗаңдики зулум” намлиқ бир һөҗҗәтлик филим тарқатти. Филим қазақистанда яшаватқан халидә ақитқан исимлик яшанған бир қазақ аялниң хитай түрмиси вә лагерлирида ғайиб болған 20 дин артуқ қериндашлирини издәш йолида көрситиватқан теришчанлиқи билән башланған.

Филимда баян қилинишичә, 2016-йили халидә ақитқанниң текәс наһийәсидә яшайдиған оразхан исимлик чоң оғли җүмә намизиға барғанлиқи үчүн 25 йиллиқ кесиветилгән. Оразханниң аяли 5 вақ намаз оқуғанлиқи, яғлиқ артқанлиқи үчүн уму 25 йил кесиветилгән. Оттуранчи оғли сетибалди 25 йиллиқ, кичик оғли ахмәтҗан 10 йиллиқ кесиветилгән. Җәмәтиниң 20 дин артуқ башқа әзалириниң из-дерики йоқкән. Халидә ақитқан һәптидә 4 қетим алмутадики хитай консулханиси алдиға берип намайиш қилидикән.

Филимда 11 милйондин артуқ нопуси болған уйғурларниң 10 пирсәнт билән 20 пирсәнт арилиқидики әзалириниң 2018-йилиға қәдәр хитайниң түрмилири яки лагерлириға қамилип болғанлиқи, бир йерим милйонлуқ нопусқа игә қазақларниңму охшаш тәқдиргә дуч кәлгәнлики баян қилиниду. Қазақистандики кишилик һоқуқ паалийәтчиси әрбол давләтбек уйғур дияридики 40 миңдин артуқ ғайиб болған қазақларниң архипини турғузуп чиққан.

Филимда британийәлик бинакар алисон киллиңниң 2020-йилиға қәдәр сүний һәмраһ сүрәтлиридин пайдилинип 348 лагерниң орнини тепип чиққанлиқи, бу лагерларға аз дегәндә 1 милйон 14 миң инсанниң қамалғанлиқини бина һәм өйләрниң көлүмигә бинаән һесаблап чиққанлиқи, бу мәлуматқа асасән бир хитай кишилик һоқуқ паалийәтчисиниң уйғурлар райониға берип, мәхпий камера билән 18 лагерниң орнини тапқанлиқи вә уни филимға, сүрәткә елип кәлгәнлики көрситилиду.

Филимда уйғур дияридики камералар вә чирай тонуш техникисиға асасланған йүксәк назарәткә кәң орун берилгән болуп, исмини ашкарилашни халимиған бир нәпәр сабиқ уйғур сақчи камераларға қизил, сериқ, көк рәңлик көзитиш детали орнитилғанлиқини, әгәр бир кишиниң чирайи тоғрисида камера қизил бәлгини көрсәтсә, сақчиханида җиддий әһвал сигнали яңрап, у кишиниң шу һаман тутулуп түрмигә яки лагерға солинидиғанлиқини баян қилиду. У йәнә аваз сүзүш үскүнисигә 18 миң данә ачқучлуқ сөз орнитилғанлиқи, бу сөзләрдин халиған бирини тилға алған кишиниң шу һаман назарәт астиға елинидиғанлиқи, “намаз”, “қур´ан”, “көрүшүп биргә тамақ йәмдуқ?” дегәндәк сөзләрниңму ачқучлуқ сөз һесаблинидиғанлиқини ипадә қилиду.

44 Минутлуқ бу һөҗҗәтлик филимда нурғунлиған җаза лагерлириниң көрүнүшигә, җаза лагерлиридики қейин-қистақларға, “шинҗаң сақчи һөҗҗәтлири” дики дәлилләргә кәң орун берилгән болуп, д у қ иҗраийә комитетиниң муавин рәиси турғунҗан алавуден әпәнди бу һәқтә тохталғанда, мәзкур филимниң уйғурларниң диний етиқади, мәдәнийити, өрп-адәтлириниң дәпсәндә қилиниш әһваллирини һәмдә шәрқий түркистанда давам қиливатқан ирқий қирғинчилиқни конкрет йорутуп бәргәнликини тилға алди.

Филимда хитайниң уйғурларниң нопусини тизгинләш үчүн 2017-йилидин башлапла мәҗбурий туғут чәкләш оператсийәсини вә бала чүшүрүш сияситини йолға қойғанлиқи, бир сабиқ уйғур дохтурниң бу хилдики оператсийәләргә көп қетим қатнашқанлиқи, һәтта 9 айлиқ болған бовақларни чүшүргән вақитлирида, униң йүрикиниң азабланғанлиқини тилға алғанлиқи ипадә қилиниду. Лагер шаһити қәлбинур сидиқму бу хилдики оператсийәниң қурбанлириниң бири болуп, филимда у өзиниң һазирға қәдәр буниң дәрдини тартиватқанлиқини, лагерлардики аялларниң сорақ җәрянида сақчиларниң җинсий зораванлиқиға, ашкара коллектип басқунчилиққа, һәтта ток калтәклири билән җинсий әзаларға зәрбиләр бериштәк вәһшийликләргә дуч келииғанлиқини баян қилиду. Қәлбинур сидиқ ханим бүгүн 20-декабир бу һәқтә зияритимизни қобул қилғанда, бу азабларниң тәсиридин һазирға қәдәр қутулалмайватқанлиқини тәкитлиди.

Флимда америкадики лагер шаһити зумрәт давутниң баянлириму орун алған. У ата-аниси лагер яки түрмиләргә бәнд болған сансизлиған уйғур нарисидилириниң һөкүмәт тәрипидин йиғивелинип, йетимханиларда налә-пәряд ичидә һаят көчүриватқанлиқидәк ечинишлиқ паҗиәни син көрүнүшлири арқилиқ баян қилиду.

Көңүлләрни езидиған йәнә бир вәқә голландийәдә яшайдиған гүлгинә мәһмутниң аилисигә кәлгән паҗиәдур. Филимда баян қилинишичә, гүлгинә мәһмутқа хитай тәрәп телефон қилип “дадаң һазир бизниң қолимизда. Әгәр оғлуң пакзатни әвәтсәң, дадаң қутулуп қалиду. Мубада әвәтмисәң, дадаңни иккинчиләп көрәлмәйсән. У түрмидә өлиду” дәп тәһдит салиду. Гүлгинә мәһмуд “хитайлар һәрқанчә болсиму бу кичик балиға чеқилмас” дәп ойлап, дадисини қутулдуруп қелиш үчүн 16 яшлиқ оғли пакзатни юртиға әвәтиду. Аридин бир йил өтмәйла пакзатниң 13 йиллиқ қамақ җазасиға мәһкум қилинғанлиқини билиду. Гүлгинә мәхмут дадисини қутулдуралмайла қалмастин, сәбий оғлидинму айрилип қалиду.

Филимда америка һәм бир қисим ғәрб әллири парламентлириниң қарарлириға охшаш, “уйғур сот коллегийәси” ниңму хитай зулуми үстидин “ирқий қирғинчилиқ” вә “инсанийәткә қарши җинайәт” дәп һөкүм чиқарғанлиқи, бу һөкүмни чиқиришниң алдида хитай һакимийитиниң уйғур шаһидларға “гуваһлиқтин ваз кәч, әгәр сотта гуваһлиқ бәрсәң, дадаң, анаң өлиду” дәп тәһдит салғанлиқи “уйғур сот коллегийәси” ниң сотчиси җифферй найис вә һамид саби әпәндиләрниң тили арқилиқ баян қилиниду.