Gérmaniye téléwiziyesi “Shinjangdiki zulum” ning konkrét détallirini körsetti

Gérmaniyediki nopuzluq téléwiziye qanalliridin jenubiy gérmaniye téléwiziyesi (ZDF) 20-dékabir küni “Xitay we Uyghurlar, shinjangdiki zulum” namliq bir höjjetlik filim tarqatti. Filim qazaqistanda yashawatqan xalide aqitqan isimlik yashan'ghan bir qazaq ayalning xitay türmisi we lagérlirida ghayib bolghan 20 din artuq qérindashlirini izdesh yolida körsitiwatqan térishchanliqi bilen bashlan'ghan.

Filimda bayan qilinishiche, 2016-yili xalide aqitqanning tékes nahiyeside yashaydighan orazxan isimlik chong oghli jüme namizigha barghanliqi üchün 25 yilliq késiwétilgen. Orazxanning ayali 5 waq namaz oqughanliqi, yaghliq artqanliqi üchün umu 25 yil késiwétilgen. Otturanchi oghli sétibaldi 25 yilliq, kichik oghli axmetjan 10 yilliq késiwétilgen. Jemetining 20 din artuq bashqa ezalirining iz-dériki yoqken. Xalide aqitqan heptide 4 qétim almutadiki xitay konsulxanisi aldigha bérip namayish qilidiken.

Filimda 11 milyondin artuq nopusi bolghan Uyghurlarning 10 pirsent bilen 20 pirsent ariliqidiki ezalirining 2018-yiligha qeder xitayning türmiliri yaki lagérlirigha qamilip bolghanliqi, bir yérim milyonluq nopusqa ige qazaqlarningmu oxshash teqdirge duch kelgenliki bayan qilinidu. Qazaqistandiki kishilik hoquq pa'aliyetchisi erbol dawletbék Uyghur diyaridiki 40 mingdin artuq ghayib bolghan qazaqlarning arxipini turghuzup chiqqan.

Filimda britaniyelik binakar alison killingning 2020-yiligha qeder sün'iy hemrah süretliridin paydilinip 348 lagérning ornini tépip chiqqanliqi, bu lagérlargha az dégende 1 milyon 14 ming insanning qamalghanliqini bina hem öylerning kölümige bina'en hésablap chiqqanliqi, bu melumatqa asasen bir xitay kishilik hoquq pa'aliyetchisining Uyghurlar rayonigha bérip, mexpiy kaméra bilen 18 lagérning ornini tapqanliqi we uni filimgha, süretke élip kelgenliki körsitilidu.

Filimda Uyghur diyaridiki kaméralar we chiray tonush téxnikisigha asaslan'ghan yüksek nazaretke keng orun bérilgen bolup, ismini ashkarilashni xalimighan bir neper sabiq Uyghur saqchi kaméralargha qizil, sériq, kök renglik közitish détali ornitilghanliqini, eger bir kishining chirayi toghrisida kaméra qizil belgini körsetse, saqchixanida jiddiy ehwal signali yangrap, u kishining shu haman tutulup türmige yaki lagérgha solinidighanliqini bayan qilidu. U yene awaz süzüsh üskünisige 18 ming dane achquchluq söz ornitilghanliqi, bu sözlerdin xalighan birini tilgha alghan kishining shu haman nazaret astigha élinidighanliqi, “Namaz”, “Qur´an”, “Körüshüp birge tamaq yemduq?” dégendek sözlerningmu achquchluq söz hésablinidighanliqini ipade qilidu.

44 Minutluq bu höjjetlik filimda nurghunlighan jaza lagérlirining körünüshige, jaza lagérliridiki qéyin-qistaqlargha, “Shinjang saqchi höjjetliri” diki delillerge keng orun bérilgen bolup, d u q ijra'iye komitétining mu'awin re'isi turghunjan alawudén ependi bu heqte toxtalghanda, mezkur filimning Uyghurlarning diniy étiqadi, medeniyiti, örp-adetlirining depsende qilinish ehwallirini hemde sherqiy türkistanda dawam qiliwatqan irqiy qirghinchiliqni konkrét yorutup bergenlikini tilgha aldi.

Filimda xitayning Uyghurlarning nopusini tizginlesh üchün 2017-yilidin bashlapla mejburiy tughut cheklesh opératsiyesini we bala chüshürüsh siyasitini yolgha qoyghanliqi, bir sabiq Uyghur doxturning bu xildiki opératsiyelerge köp qétim qatnashqanliqi, hetta 9 ayliq bolghan bowaqlarni chüshürgen waqitlirida, uning yürikining azablan'ghanliqini tilgha alghanliqi ipade qilinidu. Lagér shahiti qelbinur sidiqmu bu xildiki opératsiyening qurbanlirining biri bolup, filimda u özining hazirgha qeder buning derdini tartiwatqanliqini, lagérlardiki ayallarning soraq jeryanida saqchilarning jinsiy zorawanliqigha, ashkara kolléktip basqunchiliqqa, hetta tok kaltekliri bilen jinsiy ezalargha zerbiler bérishtek wehshiyliklerge duch kéli'ighanliqini bayan qilidu. Qelbinur sidiq xanim bügün 20-dékabir bu heqte ziyaritimizni qobul qilghanda, bu azablarning tesiridin hazirgha qeder qutulalmaywatqanliqini tekitlidi.

Flimda amérikadiki lagér shahiti zumret dawutning bayanlirimu orun alghan. U ata-anisi lagér yaki türmilerge bend bolghan sansizlighan Uyghur narisidilirining hökümet teripidin yighiwélinip, yétimxanilarda nale-peryad ichide hayat köchüriwatqanliqidek échinishliq paji'eni sin körünüshliri arqiliq bayan qilidu.

Köngüllerni ézidighan yene bir weqe gollandiyede yashaydighan gülgine mehmutning a'ilisige kelgen paji'edur. Filimda bayan qilinishiche, gülgine mehmutqa xitay terep téléfon qilip “Dadang hazir bizning qolimizda. Eger oghlung pakzatni ewetseng, dadang qutulup qalidu. Mubada ewetmiseng, dadangni ikkinchilep körelmeysen. U türmide ölidu” dep tehdit salidu. Gülgine mehmud “Xitaylar herqanche bolsimu bu kichik baligha chéqilmas” dep oylap, dadisini qutuldurup qélish üchün 16 yashliq oghli pakzatni yurtigha ewetidu. Aridin bir yil ötmeyla pakzatning 13 yilliq qamaq jazasigha mehkum qilin'ghanliqini bilidu. Gülgine mexmut dadisini qutulduralmayla qalmastin, sebiy oghlidinmu ayrilip qalidu.

Filimda amérika hem bir qisim gherb elliri parlaméntlirining qararlirigha oxshash, “Uyghur sot kollégiyesi” ningmu xitay zulumi üstidin “Irqiy qirghinchiliq” we “Insaniyetke qarshi jinayet” dep höküm chiqarghanliqi, bu hökümni chiqirishning aldida xitay hakimiyitining Uyghur shahidlargha “Guwahliqtin waz kech, eger sotta guwahliq berseng, dadang, anang ölidu” dep tehdit salghanliqi “Uyghur sot kollégiyesi” ning sotchisi jifféry nayis we hamid sabi ependilerning tili arqiliq bayan qilinidu.