Xitayning Uyghur muhajirlargha dawamliq qara qolini sozuwatqanliqi ashkarilanmaqta

Muxbirimiz gülchéhre
2023.01.20
Amérika xitayning dölet atlap Uyghurlargha ziyankeshlik qilghanliqi üchün jaza élan qildi! Amérika xitayning dölet atlap Uyghurlargha ziyankeshlik qilghanliqi üchün jaza élan qildi!
Yettesu

Uyghur diyarida xitay hökümitining irqiy qirghinchiliqi bashlan'ghandin buyan xitay da'iriliri lagérlargha we yaki türmilerge qamalghan uruq-tughqanlirining ehwalini axbarat wastilirigha ashkarilighan muhajirettiki Uyghurlargha her xil usulda tehdit salghanliqi ashu tehditlerge uchrighanlar teripidin ashkarilan'ghanidi. Emdilikte yene dunyaning her qandaq jayida yashawatqan birqisim Uyghurlarning meyli u siyasiy pa'aliyetlerde aktip bolsun yaki bolmisun oxshashla xitayning bu xil chet'ellergimu yéyilghan chégra halqighan basturush torining tehditi astida ikenliki'i körülmekte.

Radiyomizgha bu heqte kelgen inkaslar we ijtima'iy taratqulargha Uyghurlar ashkarilighan pakitliq uchurlargha asaslan'ghanda, xitay istixbarat xadimliri chet'ellerde yashawatqan Uyghurlargha biwasite yaki uruq-tughqanliri arqiliq téléfon qilip, xitay hökümiti bilen hemkarlishish toghriliq ashkara bésim ishlitip kelmektiken. Bu jeryanda xitayning mexsus ewetken jasuslirimu we shuningdek xitay da'irilirining bésim-tehditlirige bash égip, etrapidiki Uyghurlar heqqide uchur yetküzüshke mejbur boluwatqanlarmu ashkarilinip kelmekte.

Türkiyening istanbul shehiri, muhajir Uyghurlar nopusi bir qeder köp we xitayning Uyghurlar üstidiki istixbarat heriketliri téximu murekkep bolup kéliwatqan bir jay. Bu nöwet zeytunburnu rayonidiki bir satirashxanida Uyghurlarning süret we uchurini xitay saqchisigha yollawatqan bir Uyghur neq meydanda pash bolghan.

Paylaqchi xéridar bilen yüzleshken satirash

2016-Yili istanbulgha kelgendin buyan, Uyghurlar köprek olturaqlashqan zeytunburnu rayonida satirashxana échip, a'ilisining turmushini qamdap kéliwatqan satirash yasinjan radiyomizgha özining satirashxanisida yüz bergen weqeni pash qildi. Uning sözlep bérishiche, zeytunburnudiki Uyghur satirashxanisining asasliq xéridarliri mushu mehelle-koydiki Uyghurlar we türkler bolup, yasinjan ustam 11-yanwar küni chüshtin kéyin sa'et 5 lerde dukinigha kirgen 30 yashlardiki bir Uyghur xéridarni mulazimet nöwitini kütüp olturup turushqa teklip qilghandin kéyin, yene aldirash ishigha kiriship ketken. Bu yéngi méhmanning bir az ghudungshighandin kéyin téléfonda satirashxanidikilerni süretke tartiwatqanliqi, arilap yene sirtqa chiqip süret tartqanliqidek gumanliq heriketliri yasinjan ustamning diqqitini jelp qilghan. Bu, satirashxanidiki bashqa da'imliq xéridarlardimu guman qozghighan.

Yasinjan ustamning dukinida mexpiy süret tartqan bu gumanliq Uyghurning yénidin ikki téléfon chiqqan bolup, uning ismi hüsenjan mutellip iken. U, “Özining xotendiki bir saqchining buyruqi bilen bu dukan'gha kélip téléfonda yasinjanning dukinini ichi-sirtidin resimge tartqanliqini, tartqan resim we bashqa uchurlarni u dukanning özide turup xotendiki xitay saqchisigha ewetkenliki” ni iqrar qilghan.

Paylaqchining iqrari

U, özining xitay saqchiliri üchün Uyghurlarning uchurlirini yighishqa, xitay saqchiliri teripidin anisining görüge élinip tehdit sélin'ghachqa amalsizliqtin shundaq qilishqa mejbur bolghanliqi éytip, emdi hergiz undaq qilmasliq heqqide wedilerni bérip satirashxanidin ayrilghan.

Xitay saqchilirining klassik taktikisi-a'ilisini görüge élip tehdit sélish

Uning téléfonida bir xoten saqchisining türkiye nomuri arqiliq qoshqan ündidar alaqisi bolup, bu saqchining tuzaqqa chüshken bu paylaqchigha qandaq wezipilerni buyrighanliqimu pash bolghan.

Tuyuqsiz biwasite mezkur paylaqchi bilen yüzleshken yasinjan weqe yüz bergen peytning özide, néme qilishni, tutulghan mezkur paylaqchini qandaq bir terep qilarini bilmey arisaldi bolghan we bashqa Uyghurlarning meslihetliri bilen uni qoyup bergen. Emma yasinjan xitay saqchilirining mexsus özining ismini atap turup dukinigha “Jasus ewetkenliki” uni “Her xil endishilerge séliwatqanliqi” ni bildürdi.

Yasinjanning éytishiche u türkiyege kelgendin buyan mushuning bilen bu, 3-qétim xitay saqchilirining parakendichilikige uchrishi hésablinidiken. Aldinqi qétimlirida xitay saqchiliri uning özi we ayaligha tughqanliri arqiliq tehdit salghaniken.

Yasinjanning ayali xediche bolsa türkiye qanuniy organlirigha bu mesilini pash qilip, Uyghurlarning béshigha kélish xewpi bolghan, xitayning kommunist hakimiyitining dölet halqighan jasusluq tehditidin agahlandurush terepdari iken.

Xitayning Uyghurlarni nishanlap chet'elge salghan tori kéngeymekte

Amérika Uyghur kishilik hoquq qurulushi 2021-yili öktebirde “A'ilingiz bedel töleydu: xitayning erkin démokratik döletlerdiki Uyghurlarning shexsiy uchurlirini nazaret qilishi we ulargha qorqunch sélishi” serlewhilik 65 betlik doklatni élan qilghanidi. Mezkur doklatta, 19 yil ichide xitayning 22 dölettiki “1-Derijilik dölet halqighan basturushi” ning ziyankeshlikige uchrighan 5530 misal körsitilgen. “1-Derijilik dölet halqighan basturush” shexsler we a'ile ezalirigha xitay da'iriliri teripidin kelgen agahlandurush we tehditlerni, xitay da'iriliri yaki intérpol qatarliq xelq'araliq teshkilatlar arqiliq chiqirilghan tutush buyruqi qatarliqlarni öz ichige alidiken. Doklatta qorqutush we parakendichilik sélish weqelirining köpinchisining xewer qilinmaydighanliqi we bu xil parakendichilikke uchrighan Uyghurlarning sanining tekshürüp éniqlan'ghandinmu köp bolushi mumkinliki tekitlen'gen.

Mezkur doklatta muhajirettiki Uyghurlarning ehwali mundaq xulasilen'gen: “Chet eldiki Uyghurlar ajiz bir topluq, ular peqet tor téxnikalirigha tayinip a'ilisi bilen bolghan alaqini saqlashqa tirishidu. Kishini epsuslanduridighini, ularning a'ilisi bilen bolghan alaqini saqlap qélish arzusi sewebidin ular xitay dölitining qorqitishigha, tehditige we her türlük parakendichilikige uchrimaqta”.

Igilishimiz jeryanida, onlighan Uyghurlar dunyaning her qaysi jayliridin radiyomizgha uchur yollap, özlirining yéqinqi yillardin buyan toxtimay xitay hökümitining téléfon arqiliq tehdit qilishigha, özliri üchün xizmet qilmisa uruq-tughqanlirining awagerchilikke qalidighanliqi heqqidiki tehditlirige uchrighanliqini bildürgen bolsimu, özi we bashqilarning bixeterlikidin endishe qilghanliqi üchün ziyaret qilishimizni ret qildi.

Bu tehditke uchrighan Uyghurlardiki ortaqliq shuki, ular asasen özlirining yurtidiki ata-anisi we uruq tughqanliri bilen bolghan alaqini üzüp qoymasliq arzusida, yanfonigha ündidar we tik-tokni qachilighanlar iken.

Xitay istixparatining rezil taktikiliri

2013-Yilidin bashlap türkiyening enqere shehiride yashawatqan, esli yurti qaghiliqliq abdukérim türkiye girazhdani bolup, özining türkiyege kelgendin buyan xitayning shu xil tehdit téléfonliridin qutulalmay kelgenlikini, deslep anisini görüge élip, anisi arqiliq bésim ishletken bolsa, 2020-yili anisi ölüp ketkendin kéyinmu uninggha parakendichilik sélishni toxtatmay qérindashlirining bixeterlikini pesh qilip tutup tehdit séliwatqanliqini ashkarilidi.

Abdukérimge qaghiliq dölet bixeterlik idarisi saqchisining ewetken tehditliri, muhajirettiki Uyghurlarning wetinige qaytalmaywatqanning üstige, uruq-tughqanliri bilenmu mejburiy alaqisi üzülüp uzun muddetlik we chongqur rohi azabta yashawatqanliqini xitay saqchilirining bir ajizliq bilip, muhajir Uyghurlargha psixikiliq bésim ishlitish, psixikiliq xorlash élip bérish we tehdit ishlitishning wasitisi qiliwalghanliqini éniq körsitip turmaqta. Qaghiliqtiki xitay saqchiliri ündidar arqiliq abdukérimge uning anisi hayat waqtida we ölüp ketkendin kéyin mundaq taktikilik tehdit uchurliri yollighan.

Uyghur kishilik hoquq qurulushining diréktori ömer qanat ependi ziyaritimizni qobul qilip, xitay hökümitining muhajirettiki Uyghurlargha qaratqan bu xil dölet halqighan basturup we parakendichilikining türkiyedila emes Uyghurlar yashawatqan her qaysi döletlerde oxshash mewjut ikenlikini, bolupmu türkiyede téximu éghir halda dawam qiliwatqanliqining bir qanche xil seweblirini chüshendürüp ötti.

Ömer qanat ependi yene özliri igiligen melumatlargha asasen, xitay hökümitining Uyghurlargha qandaq usullar bilen parakendichilik séliwatqanliqi we qorqitiwatqanliqinimu körsitip ötti.

Xitayning chet'ellerge sozulghan qara qolini we taktikilirini ashkarilighan yüsüpjan emet, 2018-yili öktebirdin bashlap türkiyede metbu'atlargha chiqip, özining xitay teripidin a'ilisining görüge élinishi sewebidin 2016-yili 6-ayning axiridin bashlap türkiye we afghanistanda xitaygha ishleshke, yeni Uyghurlar üstidin jasusluq qilishqa mejburlan'ghanliqini pash qilghan idi. Yüsüpjan 2020-yili 11-ayning 2-küni kech sa'et 11 etrapida istanbulda namelum kishiler teripidin qestke uchrap méyip qilip qoyulghanidi. Eyni waqitta u türkiye istanbul shehirining awjilar rayonida arqisidin ikki pay oq tégip yarilandurulghan. Uninggha suyiqest qilghan ikki jinayetchi tutulghan bolsimu, bu éghir jinayetni sadir qilghan jinayetchiler özlirining shexsiy adawiti tüpeyli sadir qilghanliqini otturigha qoyup, perde arqisidiki esli jinayetchilerni yoshurmaqchi bolghan. Bu délo yene dawamliq tekshürülüwatqanliqi melum, emma bu weqe türkiyediki Uyghurlarni téximu zor endishige salghanliqi melum.

Xitay hökümitining dölet halqighan basturush usulliri xelq'araliq qanun-qa'idilerni buzup tashlap, erkin démokratik döletlerde yashaydighan nurghun Uyghurlarning asasiy qanunluq hoquqi, söz erkinliki we tinch namayish qilish hoquqigha dexli-teruz qilghanliqi amérika we bashqa démokratik döletlerning diqqitini tartmaqta.

Amérika fédératsiye tekshürüsh idarisi (FBI) xitayning chet eldiki parakendichilik heriketlirige qarita tekshürüshni kücheytmekte. Yéqinda FBI amérika ijtima'iy taratqu supisi féysbukqa élan chiqirip, xitay hökümitige baghliq bolghan amérikadiki yaman gherezlik organlarning parakendichilik qilishi yaki reqemlik iz qoghlishigha uchrighan xitay tilliq kishilerning derhal özliri bilen alaqilishishini telep qilghanidi.

Amérikadiki Uyghur kishilik hoquq qurulushi diréktori ömer qanat ependi, türkiyediki Uyghur teshkilatlarning türkiye hökümet da'irilirige, türkiyediki Uyghurlarning uchrawatqan tehditler toghruluq uchurlarni melum qilip, xitayning Uyghurlargha yenimu chongqurlap qara qolini sozushining aldini élishning texirsizlikini, Uyghurlarning türkiyede bixeter we xatirjem yashishigha köngül bölüshni telep qilishining nöwettiki jiddiy hel qilishqa tégishlik mesile ikenlikini eskertti. Ömer qanat ependi: “Türkiye hökümiti xitayning dölet halqighan bundaq tehdit we ashkara jasusluq qilmishlirigha zerbe bérish we uni tosush üchün jiddiy tedbir qollinishi kérek, chünki xitayning bu qilmishliri yalghuz Uyghur muhajirlargha emes belki türkiye jem'iyitining bixeterliki üchünmu ziyanliq” dédi.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.