Хитай көчмәнләрни уйғур елигә җәлп қилишта рол ойнаватқан “хитайниң мустәмликә тәшвиқатчилири”

Явропа мәдәнийәт телевизийәси (ARTE)дә 2023-йили декабирда тарқитилған “хитайниң мустәмликә тәшвиқатчилири” намлиқ һөҗҗәтлик филимдин елинған.

Уйғур елигә йәрләшкән хитай аққун тор чолпанлириниң өзлири бәһримән болуватқан түрлүк имтиязлиқ сиясәтләрни көз-көз қилиш арқилиқ техиму көп хитайларни уйғур райониға көчүп беришқа җәлп қиливатқанлиқи йорутуп берилгән “хитайниң мустәмликә тәшвиқатчилири” намлиқ һөҗҗәтлик филим йеқинда явропа мәдәнийәт телевизийәси (ARTE) гә тамашибинлар билән йүз көрүшкәниди.

Филимда хитайдики даңлиқ иҗтимаий алақә супилирида хитайларни уйғур дияриға келишкә қизиқтуруватқан нурғун хитай тор чолпанлири барлиқи, уларниң өзлири уйғур елигә көчүп кәлгәндин кейин игә болған йәр, өй-мүлүк, бағ-варанлирини һәм шундақла түрлүк етибар сиясәтлирини кәң тәшвиқ қиливатқанлиқи көрситилип, буниң арқисидики сәвәбләр үстидә издиниш әп берилған.

Биз бу һөҗҗәтлик филимни ишлигән фирансуз журналистлардин манон бачлет ханим (Manon Bachelot) вә полинә тчовбар (Poline Tchoubar) ханимларни зиярәт қилдуқ. Манон бачелитниң радийомизға дейишичә, улар уйғур мәҗбурий әмгики һәққидә филим ишләш үчүн издиниш җәрянида бу хитай тор тәшвиқатчилириниң филимлири билән учрашқан вә буниңдин толиму һәйранлиқ һес қилған. У мундақ дәйду:

“биз хитайдики тор бәтләрни ахтуруш җәрянида шинҗаң тәшвиқ қилинған вә хитайларни бу йәргә көчүп келишкә илһамландуруватқан йүзләрчә видийо учраттуқ. Бизниң диққитимизни қозғиғини немә болди десиңиз, бу тор чолпанлириниң видийоларда пүтүнләй охшаш текистләрни қоллиниши, охшаш һалқилиқ сөзләрни ишлитиши болди. Улар һәммиси бу йәрдики көчмәнләрни орунлаштуруш сиясәтлириниң яхшилиқини, өй, мәктәп, дохтурхана шараитлириниң илғарлиқини, интайин әрзан баһаға һәтта бикарға өй-земин барлиқини тәшвиқ қиливататти. Биз наһайити тезла хитай тор чолпанлири дәватқан бу имтиязларниң райондики уйғурларға берилмәйдиғанлиқини һес қилдуқ. Мана бу бизни йәниму чоңқур тәкшүрүш әп беришқа үндиди.”

Филим ишлигүчиләрдин полинә тчовбар (Poline Tchoubar) ханим радийомизға қилған сөзидә хитай һөкүмитиниң райондики нопусниң бир қисмини қаттиқ бастуруп, хитай көчмәнлиридин тәркиб тапқан йәнә бир қисмини болса түрлүк имтиязлардин бәһримән қилишиниң диққәт қозғайдиған бир мәсилә икәнликини тәкитлиди. У бизгә елхәт арқилиқ қайтурған инкасида мундақ дегән:

“хитай һөкүмити райондики нопусниң бир қисмини қаттиқ бастуруватқан бир шараитта, хитайларни бу йәргә келип йәрлишишкә чақириши бизни бәкму һәйран қалдурған иди. Нурғун материяллар бизгә буниң хитай һөкүмитиниң районниң миллий нопус қатлимини өзгәртишкә мунасивәтлик дөләт сиясити икәнликини көрситип бәрди. Хитайдики довйиң торида интайин җиқ видийоларниң болуши бизниң буни тәкшүрүп көрүшимиз лазимлиқини көрситип туратти.”

Дәрвәқә, филимда көрситилгән хитай аққун тор чолпанлиридин бири өзиниң тәшвиқат видийосида биңтуән даирилириниң хитай көчмәнлиригә дача шәкиллик өйләрни селип бәргәнлики, 58 миң сомғила икки еғизлиқ бир салонлуқ өй сетип бәргәнликини тәшвиқ қилип, ақсу 1-девизийәсидики арал шәһирини мисал қилип көрсәткән. “чилу семизәкниң ғәрбни айлиниши” намлиқ қанал ачқан әгәшкүчилириму хели көп болуп, бу шәндуңлуқ хитай “бу йәр наһайити тинч, бихәтәр, нурғун достлар хизмәт вә балилирини дәп бу йәргә келип яшаватиду” дегән.

Юқиридики филим ишлигүчиләрниң дейишичә, улар бу тор чолпанлириниң филимлирини көргәндин кейин бу чолпанларниң немә үчүн башқиларни бу йәргә көчүп келишкә қизиқтуридиғанлиқиға вә уларниң зади кимгә хизмәт қилидиғанлиқиға қизиқип қалған.

Манон бачлет ханимниң дейишичә, бу тор чолпанлириниң көпи башқа уйғур елигә йеңидин йәрләшкәнләр болуп, уларниң хитай һөкүмитиниң уйғур елигә көчмән көчүрүш арқилиқ райондики милләт қатлимини өзгәртиш һәрикити үчүн хизмәт қиливатқанлиқи ениқкән. У мундақ дәйду:

“биз бу тор чолпанлириниң ичидики бириниң биңтуән үчүн ишләйдиғанлиқини байқидуқ. Әмма униң бу иштин қанчилик кирим қилидиғанлиқи, униң немә үчүн бу ишни таллиғанлиқи техи бизгә намәлум. Мундақчә ейтқанда бу тор чолпанлири һәққидә мүҗмәл нәрсиләр көп. Бирақ бу йәрдә ениқ болған нәрсә шуки, хитай тор чолпанлириниң башқа хитайларни шинҗаңға йәрлишишкә чақиришиниң хитай рәиси ши җинпиң өткән йили авғустта қилған чақириқ билән бирдәкликкә игә болушидур. Ши җинпиң чақириқида уйғур елидики уйғурларни ичкири өлкиләргә берип ишләшкә, буниң әксичә хитайларни шинҗаңға беришқа илһамландурушни тәкитлигәниди. Бу йәрдики мәқсәт уйғурларни шинҗаңда аз санлиқларға айландуруш вә уйғур кимликини бузуп ташлаштин ибарәт.”

Явропа мәдәнийәт телевизийәси тарқатқан бу видийода йәнә, 6-девизийә вуҗячү шәһири 50-түәнниң етибар сиясити һәққидики һөҗҗәт хитайниң мустәмликә сияситиниң пакити сүпитидә көрситилгән. Униңда йеңи кәлгән һәр бир хитай көчмәнгә 2 модин өйлүк җай, 35 модин йәр тәқсимлинидиғанлиқи, иҗарә өйгә 4 йил иҗарә һәққи төлимәйдиғанлиқи, иҗарә вақти тошқандин кейин өйни давамлиқ иҗаригә алса яки сетивалса болидиғанлиқи, өй сетивалғучиларға һәр нопусқа 40 миң йүән ярдәм, айда 400 йүәндин 1000 йүәнгичә турмуш расхоти берилидиғанлиқи, һәқсиз давалиниш вә һәқсиз суғуртидин бәһримән болалайдиғанлиқи, 60 яшқа тошқанда пенсийә пули алалайдиғанлиқи бәлгиләнгәникән.

Бу һөҗҗәтлик видийода йәнә, биңтуәнниң уйғур районида пәйда болуш, тәрәққий қилиш тарихи, ичкири хитайдин келидиған көчмән нопусни ишқа орунлаштуруш вә йәрләштүрүштә ойниған һәл қилғучи ролиму билән биргә, уйғур яшлирини ешинча әмгәк күчи намида хитай өлкилиригә йөткәш сияситиму чүшәндүрүп өтүлгән.

Манон бачлет ханим бизгә қилған сөзидә, хитай һөкүмити чәт әллик журналистларниң районни биваситә вә әркин зиярәт қилишини қийинлаштуруп, учурни қаттиқ қамал қиливатқан бир шараитта бу филимниң райондики һәқиқәтләрни ашкарилашта рол ойнишини үмид қилидиғанлиқини ейтти. У мундақ деди:

“чәт әллик журналистлар үчүн районға биваситә берип тәкшүрүш әп бериш асасән мумкин әмәс. У йәрдә уйғурлар билән һәм хитайлар билән биваситә сөзлишип бу сиясәтләр һәққидики көз қаришини елиш бу кишиләр үчүн хәтәрлик. Шуңа бу бизниң хитай тор бәтлиридики мәвҗут материялларға асасән тәтқиқат әп беришимиздики асаслиқ сәвәб. Хитай һөкүмити тор бәтләрдики учурларниму қаттиқ қамал қиливатқан болғачқа, шинҗаңда йүз бериватқанлар һәққидә хитай һөкүмити тарқатқан тәшвиқатлардин башқа мустәқил учур елиш интайин қейин болуп кетиватиду. Шуңа мән биз ишлигән бу һөҗҗәтлик филимниң райондики әмәлийәтни йорутуп беришкә пайдилиқ болушини үмид қилимән.”

Мәзкур һөҗҗәтлик филимда уйғур зиялийси, ана тил паалийәтчиси абдувәли аюп әпәндиниң өз кәчмишлиригә асасән бәргән гуваһлиқ сөзлириму орун алғаниди. Абдувәли аюп әпәнди филим һәққидә радийомизға қилған сөзидә, юқиридики фирансуз журналистлар ишләпчиққан бу “хитайниң мустәмликә тәшвиқатчилири” намлиқ филимда бүгүнгичә уйғур ирқий қирғинчилиқида йорутулмиған ноқтиларниң йәни хитай хәлқиниң һөкүмәт әп бериватқан бу қирғинчилиқта ойнаватқан ролиниң йорутуп берилгәнликини, мана буниң бу филимни башқа филимлардин пәрқлиқ қилидиған алаһидилик икәнликини ейтти.

Коммунист хитай һөкүмитиниң биңтүәндин пайдилинип қандақ мустәмликичилик вә зораванлиқ елип барғанлиқи, уйғурларни кәң көләмдә лагерға солап, уларниң йәр-земини, өйлири вә иш орниға ичкири хитайдин кәлгәнләрни орунлаштурғанлиқи, уйғур яшлирини болса ичкири хитайға мәҗбурий әмгәк қуллири болушқа маңдурғанлиқи пакитлиқ һалда йорутуп берилгән бу филим тарқитилғандин бери бәлгилик инкас қозғиған.