Almutada Uyghurshunas alimlar yad étildi

Yéqinda qazaqistanning almuta shehiridiki qazaqistan penler akadémiyeside Uyghurshunas, edebiyatshunas alim sawut mollawutofning 90-yilliqigha béghishlan'ghan yumilaq üstel yighini bolup ötti. Uni r. Süléyménof namidiki sherqshunasliq instituti terkibidiki Uyghurshunasliq merkizi uyushturdi.

“Edebiyat-ömrining mezmuni” dep atalghan bu yighin jumhuriyetlik Uyghur étno-medeniyet merkizi, “Turan dunyasi” türkiy xelqler medeniyet fondi we merhumning a'ilisi teripidin qollap-quwwetlendi. Uninggha ziyaliylar, merhumning kesipdashliri we uruq-tughqanliri, jem'iyetlik birleshmiler wekilliri qatnashti.

Yumilaq üstelge Uyghurshunasliq merkizining rehbiri, tarix penlirining doktori, proféssor risalet kerimowa riyasetchilik qildi. Yighinni r. Süléyménof namidiki sherqshunasliq instituti bash mudirining ilim boyiche orunbasari, iqtisad penlirining doktori ghalimjan düysén kirishme söz bilen achti. U alimning sherqshunasliq, Uyghurshunasliq ilimidiki ornini yuqiri bahalap, yighinni uyushturghuchilargha institut rehberliki namidin minnetdarliq bildürdi.

Andin sawut mollawutofning hayati we ilmiy pa'aliyitige béghishlan'ghan filim körsitildi.

Yighinda qazaqistandila emes, belki uning sirtidimu tonulghan tilshunas, edebiyatshunas alimlar, tarixchilar, ilim sahesining bashqimu wekilliri sözge chiqip, alimning emgekliri we uning insaniy peziletliri heqqide öz pikirlirini otturigha qoydi. Ular buningdin tashqiri yene qazaqistandiki Uyghurshunasliq ilimining shekillinish we rawajlinish tarixi, bu jehette sowét ittipaqi dewride, yeni 1986-yili qazaqistan penler akadémiyesi terkibide qurulghan Uyghurshunasliq inisti'uti hem uning teqdiri heqqide toxtaldi.

R. Süléyménof namidiki sherqshunasliq instituti terkibidiki Uyghurshunasliq merkizining chong ilmiy xadimi, filologiye penlirining kandidat doktori xalminem mesimowa xanim mundaq dédi: “Mezkur xatirilesh pa'aliyitide sawut mollawutofning hayati we ilmiy pa'aliyiti bilen bir qatarda köpligen Uyghurshunas alimlarning ismi tilgha élindi. Elwette, bu bizni intayin xushal qildi. Chünki biz u waqitlarda téxi yash bolghanliqtin Uyghurshunasliq institutida ishlesh mumkinchiliki bolmighan. Bolupmu uninggha qatnashqan, öz waqtida sawut aka bilen bille ishligen uning kesipdashliri qiziqarliq pakitlarni otturigha qoydi. Men Uyghurshunasliq institutida ishlimisemmu, lékin bu institut sherqshunasliq instituti terkibidiki Uyghurshunasliq merkizige aylan'ghanda ataqliq tilshunas alim tughluqjan talipofning shagirti bolghanidim. Shuning arqisida men kandidat doktorluq ilmiy derijisini élishqa muyesser boldum. Mezkur dügilek üstelde Uyghurshunasliq ilimining ötmüsh tarixi, ataqliq alimlirimiz toghriliq hékayilerni, eslimilerni tingshap, qattiq tesirlendim”.

Xalminem mesimowa bolupmu ötken esirning 80-90-yilliri qazaqistan Uyghur medeniyitining, shuning ichide Uyghurshunasliq pénining eng güllen'gen dewri bolghanliqini alahide tekitlidi. Uning déyishiche, yighin qatnashquchiliri sawut mollawutofning Uyghur élidiki ataqliq ziyaliylar bilen zich munasiwette bolghanliqini otturigha qoyghan.

Xalminem mesimowa omumen qazaqistan Uyghurshunasliq ilimining bügünki ehwali heqqide yene mundaq dédi: “Rast, köpligen ataqliq alimlirimiz alemdin ötti. Ularning ornini toldurush bu alahide muhakime qilidighan ayrim mesile. Heqiqetni éytish kérekki, Uyghurshunasliq ilimining bügünki ehwalini, epsuski, buningdin 20-30 yil ilgiriki ehwali bilen sélishturushqimu bolmaydu. Öz waqtida bu sahede ishlewatqan köpligen kadirlirimiz iqtisadiy we bashqimu seweblerge bola bashqa ishlargha almiship kétishke mejbur bolghanidi. Emma bügünki künde bu bizge sézilerlik biliniwatidu. Hazir Uyghurshunasliq ilmi saheside kadir kemliki bayqalmaqta”.

Eyni waqitlarda sabiq Uyghurshunasliq institutining ilmiy katipi lawazimini atqurghan filologiye penlirining kandidat doktori hakimjan hemrayéf ependi mundaq dédi: “Klassik edebiyatshunas alim sawut mollawutofning ismini pütkül qazaqistan Uyghurshunasliqidin ayrip qarashqa bolmaydu, elwette. Men 1988-yili Uyghurshunasliq institutigha ishqa kelginimde sawut aka bashquruwatqan menbeshunasliq bölümige orunlashqan idim. Shu chaghlar heqiqetenmu Uyghurshunasliq ilimining eng yuqiri pellige örligen waqti idi. Institutning shu waqittiki öz aldigha qoyghan wezipilirining biri tarixiy wetinimizdiki ilmiy merkezler, Uyghurshunas alimlar bilen zich munasiwet ornitish bolghan. Bu yerde yene bir tekitleydighan nerse shuki, öz waqtida tarixiy wetinimizdiki Uyghur tetqiqatchilirining qazaqistan'gha chiqip, ilmiy derije élishida bolupmu sawut mollawutof we mexmut abduraxmanof chong rol oynidi. Epsus, kéyinki bir nechche yilning ichide ikki aridiki alaqiler tamamen toxtap qaldi”.

Hakimjan hemrayéf qazaqistanliq Uyghurshunas alimlar ichide murat hemrayéf, sawut mollawutof we batur ershidinofning Uyghur klassik edebiyatining yétük mutexessisliri bolghanliqini alahide tekitlidi. Uning éytishiche, sawut mollawutof hayatining mutleq köp qismini 19-esir sha'iri bilal nazimning hayati we ijadiy pa'aliyitini tetqiq qilishqa béghishlighaniken.

Igiligen melumatlargha qarighanda, Uyghurshunasliq instituti sowét ittipaqi rehberlikining körsetmisi boyiche échilghanidi. Xitay we Uyghur aptonom rayonining ijtima'iy, iqtisadiy we siyasiy ehwali, bashqa rayonlar bilen bolghan alaqiliri uning tetqiq qilish sahelirining biri bolghan. Institutning tunji mudiri, akadémik ghojexmet sedwaqasof 1991-yili noyabirda alemdin ötkendin kéyin, bir nechche qétim institutni yépish we uning asasida sherqshunasliq instituti qurush teklipliri bérilghan bolsimu, institut 1996-yilghiche öz ishini dawamlashturghan. Gh. Sedwaqasofning wapatidin kéyin institutqa uning ismi bérilgenidi. Qazaqistan musteqil bolghandin kéyin 80 nechche adem xizmet qilghan bu institut bara-bara emeldin qaldurulup, hazirqidek yoq hésabtiki kichikkine merkezge chüshürülgen we 80-yillardiki güllep yashnighan Uyghurshunsliq hazirqidek xarablashqan basquchqa kirgenidi.