Qazaqistandiki Uyghurshunasliq ilimi bügün murekkep jeryanlarni bashtin kechürmekte

Qazaqistan Uyghurlirining ötmüshige muraji'et qilidighan bolsaq, bolupmu ötken esirning 70-90-yilliri qazaqistanda Uyghur medeniyitining, edebiyatining, metbu'atining, shu jümlidin Uyghurshunasliq ilimining öz tereqqiyatidiki eng yuqiri pellige yetkenliki melum. Bolupmu Uyghurshunasliq ilmi 1986-yili qazaqistan penler akadémiyesi terkibide qurulghan Uyghurshunasliq instituti ish élip barghan dewirde chong utuqlargha yetken idi. Uyghurshunasliq penining buningdin kéyinmu rawajlinishi ilmiy xadimlar mesilisigimu baghliq boldi. Onlighan yillar dawamida Uyghurshunasliq yönilishide hel qilghuchi rol oynap kelgen ilmiy xadimlar mesiliside közge körünerlik özgirishler yüz bergen idi. Mezkur institutta pa'aliyet élip barghan Uyghur, qazaq, rus, tunggan, tatar we bashqimu millet wekilliridin terkib tapqan Uyghurshunaslar kolléktipi köpligen ilmiy emgeklerni neshir qildi, jumhuriyet we xelq'ara derijidiki ilmiy muhakime yighinlirini ötküzdi. Bu jehette institutning bashqimu xelq'ara ilmiy-tetqiqat merkezliri bilen bolghan alaqiliri rawajlinishqa bashlidi. Lékin 1996-yili Uyghurshunasliq institutining bir merkezge aylinip, uning xdimlirining keskin derijide qisqirishi, Uyghurshunasliq ilimining tereqqiy étishige selbiy tesir qildi.

Undaqta, ilim ilim sahesige tonulghan Uyghurshunasliq institutining yépilishigha néme seweb boldi?

“Turan” uniwérsitétining proféssori, tarix penlirining doktori ablet kamalof ependi ziyaritimizni qobul qilip, mundaq dédi: “Uyghurshunasliq bölümi, andin bolupmu 1986-yili qurulghan Uyghurshunasliq institutining höküm sürüshige we uning pa'aliyitige shu waqittiki sowét ittipaqi menpe'etdar bolghan. Sewebi bu institut asasiy jehettin shinjang Uyghur aptonom rayonining siyasiy, iqtisadiy, mediniy we ijtima'iy mesililirini, u yerdiki gé'o-siyasiy jeryanlarni, shu zéminda yashighan xelqlerning, birinchi nowette Uyghurlarning tilini edebiyatini, ötmüsh tarixini tetqiq qilishni mexset qilghan. Bu, elwette ötken esirning 50-yilliridin tartip sowét ittipaqi we xitay otturisidiki qarimu-qarshiliqtin kélip chiqqan idi. Kéyin sowét ittipaqi ghulap, qazaqistan musteqilliqqa érishkendin kéyin, qazaqistan bilen xitay otturisida öz'ara qoshnidarchiliq munasiwetliri, soda-iqtisadiy alaqiler ornitildi. Kéyinki yillarda, yeni Uyghurshunasliq instituti yépilghandin kéyin Uyghurshunasliq mesililiri alahide tetqiq qilish obyékti bolush ehmiyitini yoqatti.”

Ablet kamalofning éytishiche, Uyghurshunasliq instituti qayta teshkillinip, uning ornigha kelgen sherqshunasliq instituti qarmiqidiki Uyghurshunasliq merkizi qazaqistan we sherq elliri munasiwetlirining tarixiy-mediniy, ijtima'iy-iqtisadiy, siyasiy, diniy, shuning bilen bir qatarda, dunya medeniyetliri mesililirini sistémiliq rewishte tetqiq qilish boyiche ish élip barghan. Köpligen qiyinchiliqlargha qarimay, aliy oqush orunliri, shundaqla Uyghur mektepliri üchün oqush qorallirini, shundaqla ilmiy kadirlarni teyyarlash ishlirighimu pa'al ariliship kelgen. Ular qazaqistanning bashqimu ilmiy dergahliri we aliy oqush orunliri, metbu'at hem neshriyatlar, medeniyet, ma'arip we sen'et merkezliri bilen hemkarlishishta, asiya, yawropa we a q sh ning yétekchi ilmiy merkezliri bilen birlikte ilmiy layihilerni orunlashta, xelq'ara ilmiy muhakime yighinlirini bashqimu ilmiy pa'aliyetlerni uyushturushta we ötküzüshte alahide pa'aliyetchanliq körsitip, Uyghurlar tarixi we medeniyitini dunyaning her xil memliketliride tonushturup kelgen iken.

Abay namidiki qazaq milliy pédagogika uniwérsitétining chong oqutquchisi, filologiye penlirining namzat doktori sha'irem baratowa xanim 1996-yildin tartip pa'aliyet élip barghan Uyghurshunasliq merkizi heqqide mundaq dédi: “Uyghurshunasliq merkizi merkiziy asiya, hetta dunya boyiche xelqimizning tarixi hem til-edebiyatini tetqiq qilidighan birdin-bir ilmiy tetqiqat merkizi bolup kelgenliki éniq. Emma kéyinki yillarda bezi obyéktip seweblerge köre merkez özining bu mahiyitini yoqitishqa qarap yüzlendi. Buning asasiy seweblirining biri kadir mesilisi dep oylaymen. Yéqinda bilim we pen ministirliqi teripidin ilim-pen sahasige alahide diqqet bölünidighanliqi tekitlen'gen idi. Démek, kelgüside tarix, edebiyatshunasliq hem tilshunasliq saheliride yéngi keshpiyatlarni barliqqa keltüridighan yashlar merkez terkibige qayta jelp qilinidu dégen söz. Lékin buning barliqini waqit körsitidu, dep oylaymen.”

Igilishimizche, hazir Uyghurshunasliq merkizide az adem ishlewatqan bolsimu, emma memliketning her xil tetqiqat merkezliride til, edebiyat we tarix mesililiri bilen shughulliniwatqan alimlar yéterlik iken. Uyghurshunas alimlarning mundaq chéchilip kétishi bügünki kündiki qazaqistan Uyghurshunasliq penining özige xas bir alahidiliki dep qaralmaqta. Uning yene bir alahidiliki shuningdiki Uyghurshunas alimlar dunya ilim jeryanlirighimu yéqindin ariliship kelmekte. Mesilen, shularning biri ablet kamalof bolup, u yawropa, a q sh we yaponiyege oxshash chet ellik Uyghurshunaslarning pa'aliyitige aktip ariliship kéliwatmaqta. Ablet kamalof hazirqi waqitta yawropa merkiziy asiya tetqiqatchiliri birleshmisining prézidénti, köpligen xelqara ilmiy zhornallar tehrirat kolléktipining ezasi. Peqet mushu yili uning bir qatar emgekliri amérika we yawropaning neshrliride yoruq körgen.”

Radiyomiz ziyaritini qobul qilghan muxter ewézof namidiki edebiyat we sen'et institutining bash ilmiy xadimi, filologiye penlirining doktori, proféssor alimjan hemrayéf ependi mundaq dédi: “Kéyinki peytlerde weziyet yaxshi teripige özgirishke bashlidi dep oylaymen. Chünki sherqshunasliq institutining rehberliri yéqinda chong yighin ötküzüp, uningda bügünki Uyghurshunasliqni tereqqiy qildurushning nahayiti muhim mesile ikenlikini tekitlidi. Alimlirimiz yéngi layihelerni sunidu dep oylaymen. Asasiy mesile bizning Uyghur alimliri mushu ishqa qanchilik derijide bellirini baghlap kirishidu, mana shuningda. Uyghur xelqining béshigha chüshken sinaqlar nahayiti jiddiy. Mushundaq bir shara'itta bizmu heriket qilishimiz kérek.”

Alimjan hemrayéf ilgiriki Uyghurshunasliq instituti dewride ilmiy layihelerning köpinche hökümet teripidin tewsiye qilin'ghan bolsa, kéyinki yillarda, yeni qazaqistan musteqillik alghandin kéyin bu jehette köpligen özgirishlerning yüz bergenlikini, bolupmu ilmiy layihelerni testiqlash qa'idilirining özgergenlikini tekitlidi.

Melumatlardin igilinishiche, axiriqi yillarda Uyghurshunas alimlar pa'aliyitining xéle janlan'ghanliqi ilgiri sürülmekte. Bu birinchi nowette qazaqistanning yétekchi Uyghurshunas alimliri risalet kerimowa we ablet kamaloflarning rehberlikide tüzülgen ilmiy layihelerning qazaqistan bilim we pen ministirliqi teripidin testiqlinip, xirajet bölün'genliki bilen baghliqken.